zelfstandig naamwoord

dahlia

plantengeslacht uit de composietenfamilie (asteraceae); de naam is ontleend aan de Zweedse botanicus Andreas Dahl

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben, 1967-10-03 - wè staode toch te snuffelen... k’ruuk liever kruinaogels (seringen) dan snoffels (anjers), mun dalidassen staon schôon maar ruuken nie

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1985-01-18 - Welke blomme wilde op oew begraofenis? Snoffels... dalidas... paosblomme... of stinkerkes...

- WBD III.2.1:455 - dahlia, dahlida (Korvel); meervoud ‘dahlidassen’

Vier dahlia's gefotografeerd in een cultureel project met aandacht voor zowel de natuurlijke als de woonomgeving van Huize Assisi in Biezenmortel (2006)

daander

bijvoeglijk naamwoord

de andere, en dan met name ‘de volgende’

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven); Wès wèèn tòch fèèn, ongedateerd knipsel; De Tilburgse Koerier, 1960-1980 - In daander week opt Heuvelplein/ valt er iets te belèève.

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven); Behaa-haandel..., ongedateerd knipsel; De Tilburgse Koerier, 1960-1980 - Marylin Monroes behaatje/ is in daander week te koop./ Daor zulle kôopers zat vur koome/ God maag weete hoenen hôop.

Voor hoeveel Marilyn Monroe's bh uit de jaren '50 in Lechims tijd geveild werd, is niet bekend. In 2009 kwam hetzelfde kledingstuk (zie foto) opnieuw onder de hamer bij Sotheby's en werd toen verkocht voor 5.200 dollar.

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven); Vergeet et mar, ongedateerd knipsel; De Tilburgse Koerier, 1960-1980 - Ast daander week wir woensdag is/ ist in hêel Tilburg fist...

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven); Vuls te hêet, ongedateerd knipsel; De Tilburgse Koerier, 1960-1980 - Goddaank, naa nòg êen klèèn keplètje/ èn men vèrsje is gerêed,/ Daander week doek et wèl beeter/ mar naa ist me vuls te hêet.
- WTT; aanvulling 2021 - uitdrukking ‘om daander week’: tweewekelijks, om de twee weken

daamp

zelfstandig naamwoord

damp

- WBD III.2.1:218 – damp – rook, blaak

- WBD III.4.4:59 – dampig - mistig

- WBD III.4.4:212 – damp - damp, stoom

- WBD III.2.1:217 – dampen - idem (werkwoord)

daampe
werkwoord, zwak
dampen
- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 - uit het cluster ‘mpt’ wordt [in de verleden tijd] de ‘p’ verzwegen; et daamte
 

daank

zelfstandig naamwoord

dank

- Willems; Dialectenquête, 1887 - daank - dank

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 – dank - wil, zin, welbehagen; tegen mijnen dank

daanke

werkwoord, zwak

danken

- Kees en Bart; dialoog in Tilburgsche Post, 1922-193? - Dat dankt me de stoep!

- Kees en Bart; dialoog in Tilburgsche Post, 1922-193? - Dè-d-hangt me de koekoek!

- Hans Hessels; opgetekend uit zijn familiekringen Hessels en Marinus, 2019 – dè dankt me de stoep! – dat is nogal wiedes, dat is maar heel normaal

- Willems; Dialectenquête, 1887 - daanke - daankte - gedaankt

daans

zelfstandig naamwoord

dans

- Korvelse Revue; Vruuger en naa; advertentie, 1926 - Toneelspul, zang, meziek en daans

- A.J.A.C. van Delft; Bekoring van dialect; Typische zegswijzen uit onze streek, uit de volksmond opgetekend; Nieuwe Tilburgse Courant, 1961 - Hij heeft de fieteldans gehad. Dit is de St. Veitsdans (dansziekte, zenuwaandoening).

Promotiekaartje van website Tilburg.com.

daanse

werkwoord, zwak

dansen

- Willems; Dialectenquête, 1887 - daanse - daanste - gedaanst/gedaanse

- Kees en Bart; dialoog in Tilburgsche Post, 1922-193? - gedaansen

- A.J.A.C. van Delft; Bekoring van dialect; Typische zegswijzen uit onze streek, uit de volksmond opgetekend; Nieuwe Tilburgse Courant, 1961 - De horlepiep dansen. - Doet ons denken aan een merkwaardige ziekte, die in 1954 in een Engelse zeepfabriek geconstateerd werd bij zeepinpaksters, de zg. ‘zeepinpaksters-horlepiep’. Meisjes, die maandenlang niets anders doen dan elke minuut drie pakken zeep inpakken, gaan, buiten controle van de wil, rythmisch handen en voeten bewegen, terwijl het gehele lichaam heftig schokt. Het schijnt ongevaarlijk te zijn. Sommigen vinden de ziekte prettig. “Het is net de Jitterbug (‘n wilde moderne dans)”, zeggen zij. Anderen menen, dat zij op deze wijze veel vlugger werken. “Je kunt niet ophouden, als het je eenmaal te pakken heeft.”

- Cees Robben; Prent van de Week, Rooms Leven, 1954-12-11 - Hij daanste gewillig/ Den dôôd tegemoet... [De prent steunt een actie om het aantal verkeersslachtoffers in Tilburg terug te dringen.]

- Lodewijk van den Bredevoort (pseudoniem van Jo van Tilborg); Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Deel 1, 2006 - Daor wier gedaanse op straot.

- Pierre van Beek; Tilburgse Taalplastiek, aflevering 73, Nieuwsblad van het Zuiden 1969-01-30 - "Als de vos oud wordt, dansen de kiepen (kippen) op z'nen rug". Het betekent, dat een oude mens energie verliest en zodanig wordt uitgerangeerd, dat zelfs degenen, die aanvankelijk als de dood voor hem waren, hun angst verloren hebben en met hem doen wat ze willen.

- Interview De Kok, 1978; transcriptie Hans Hessels, 2014 - Dinsdag dan hèbbe we hier karneval. Daor geef ik niks om. Daor geef ik niks om. Ik kan niemer daanse!

► Klik hier voor audiofragment

- Jan Naaijkens; Het dorp van onze jeugd, 1995 - In de nacht van 30 april en 1 mei ‘spien ‘t’ (spande het) in het dorp. Meiskes sliepen op één oor, vol verwachting of er ‘s anderendaags hen hulde werd gebracht met een mastetak (dat is: goed en schoon) een kersentak (hier wordt aan geplukt), of een doorntak (pas op: ze is stekelig) of misschien wel een rotte koolstronk, dat was ‘grôote schand’, want zo’n meisje deugde van geen kanten. De jongemannen sleepten in het holst van de nacht alles wat binnen hoorde te zijn maar buiten was blijven staan door de straten van het dorp en stapelden het op tot een gigantische piramide op het Mèrtveld. Daar kwamen sloten bier bij te pas. Er werd een hels kabaal gemaakt en ongepermitteerde deugnieterijen leverden de veldwachters, geassisteerd door de ‘rijks’ Tegelaars en de ‘massesees’ (maréchaussees) veel nachtelijke uren overwerk op. De eerste zondag van mei werd de lentelucht vol muziek geblazen. Harmonieën en fanfares uit de omliggende dorpen veroverden met trommels en trompetten het dorp en bezetten de cafés waar ze zich bezatten, want ‘dauwtrappen’ is vanouds een dorstverwekkende onderneming geweest.

dabbe

werkwoord, zwak

dabbe - dabde - gedabd

1. knoeien, morsen

- Nicolaas Daamen; Handschrift Tilburgs dialect, 1916  - dabbe - morsen

- A.J.A.C. van Delft; Toen Tilburg nog dorps was: Een heel typisch dialect; Nieuwe Tilburgsche Courant, 1956-07-17 - Nog nu kan ‘k me niet voorstellen, dat die man, toen hij nog ‘zonnen dabber waar’, ooit Adriaantje of Josje genoemd zou zijn. Dat bestáát nie! En dabben kon ie. Dat geknoei in en om z’n duivenkooi zie ‘k nog aan.

- Pierre van Beek; Tilburgse Taalplastiek, aflevering 33, Nieuwsblad van het Zuiden 1965-04-03 - Bv. de kleren met modder bevuilen. Wat gebeurt als kinderen met slijk of in het slijk zitten te "dabben" (knoeien). [...] Men kan eigenlijk met alles "dabben", met eten en zelfs met geld. Met dit laatste gebeurt het nog al eens bij parvenu's als ze het "onverdoens opmaken", dat is: nutteloos opmaken of over de balk gooien.

- Hein Quinten; Tilburgse spreuken, circa 1985 - Ziezo. Naa kunde op oe slabbeke dabbe, zeevereer !!!

- Ed Schilders; Wè zeetie?; Website Brabants Dagblad Tilburg Plus, 2009 - Dan mòkte we in et midde vant bòrd in de boerekôol en költje om de sjuu in te doen. Èn dan mar britse, meneer. Lèkker! Èn dabbe, èn prakke. Gin gepielie. Spaoje!

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal [Udenhouts], 1978 – dabben – knoeien, morsen, bv. met pap

- Jan Naaijkens; Dè’s Biks, 1992 - dabbe - knoeien

- WBD III.2.3:9 - dabbe - morsen

- WBD III.4.4:217 – dabben - nat maken, ook ‘pletsen’

- WBD III.3.1:209 – verdabben - verkwisten, opmaken, vergooien, verbrassen

- WBD III.1.2:96 – dabben - morsen; ook ‘zeveren, kliederen, muikelen’

- WBD III.1.2:97 - dabben - plassen met water; ook ‘poeliën’

2. graven; het met de voorpoten graven van een paard

- Pierre van Beek;  Tilburgse Taalplastiek, aflevering 33, Nieuwsblad van het Zuiden 1965-04-03 - Tenslotte kan ook een kat haar kuiltje "dabben" en een paard staat "te dabben" als het met de poten een kuiltje in de grond stampt.

- Pierre van Beek; Oude schat van Postel te Mierde opgegraven, Nieuwsblad van het Zuiden 1970-11-05 - Het ging hier maar even om 862 gouden munten van 1616 tot 1786, een gouden borstkruis en een prelaatsring van de Postelse abt Staessens. Het leed dus geen twijfel of men had uiteindelijk de historische "schat van Postel" gevonden zonder dat er enige fantasie aan te pas kwam. Of is dit misschien dan toch nog het verhaaltje van de Hollandse officier, die pastoor Dockx tijdens de Tiendaagse veldtocht in kwartier had? Diens paard zou toevallig hebben staan "dabben" boven de plaats, waar de pot met goud in de grond zat. Pastoor Dockx heeft het toen even warm gekregen, zodat hij de eerste gelegenheid aangreep om de pot met zijn kostbaarheden elders te verbergen. Nadien zou hij geen voldoende inlichtingen achtergelaten hebben. Zo zou de schat onvindbaar geworden zijn.

- Jan Naaijkens; Dè's Biks, 1992 - dabbe – graven

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal [Udenhouts], 1978 – dabben – met de voeten aanstampen

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 - dabbe(n) - 1. met de voorpoten al harkende graven; 2. wroeten, krabben

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 - dabben - al stampende met de voorpooten de aarde uitgraven, sprekend van paarden; gaan met eenen bijzin van moeite of onbehendigheid.

- J.H. Hoeufft; Proeve van Bredaasch Taal-eigen, 1836 – ‘dappen’ zeggen de bouwlieden om Breda niet alleen voor het maken van eenen kuil door de paarden, maar ook voor het maken van denzelven met mensehenhanden.

- WBD III.4.2:68 - dabben - graven van een pijp (konijnenhol), ook ‘buten’ genoemd

- WBD III.1.2:73 – dabben - een kuil graven

- WBD III.1.2:74 – dabben - wroeten

►dabbere

dabberd

zelfstandig naamwoord

iemand die dabt, knoeit

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 – dabbert - knoeier

- Frans Verbunt; Tilburgs vur tonpraoters, zeuvende perbeersel, 1996 - dabber, dabbert, dabklôot - knoeier

- Enquête over ‘Je favoriete Tilburgse woord’; Facebookpagina ‘Je bent een echte Tilburger als...’, maart 2013 -

dabbere

werkwoord, zwak

door water of slijk lopen

- WBD III.1.2:162 - dabberen - met schoeisel door water lopen

- Leo Goemans; Leuvens taaleigen, 1936 - dabberen - dabere, (daberde, gedabert) - met de handen of de voeten in water of slijk morsen; door water of slijk gaan zonder acht te slaan op schoenen of kleederen

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal [Udenhouts], 1978 – dabben – zich moeizaam voortbewegen over een slechte, modderige weg; ook wel: opzettelijk door het slijk lopen

dabklôot

zelfstandig naamwoord

knoeierd

►dabbe

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1987-05-29 - Naa kunde op oe slabbeke dabbe, vergimmese dabklôôt...

- Cees Robben; Prent van de Week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1984-11-30 - Zit toch nie zôô te knelle, dabklôôt...

- Stadsnieuws; dialectrubriek, 2008-01 - wè zèède tòch enen dabklôot; ge kunt ok nôot es niks zèùver haawe

dabklutje

zelfstandig naamwoord

uit ‘dabbe’ (morsen) en ‘klutje’ (klootje - klein kind)

- Cees Robben; Prent van de Week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1979-05-04 - Hedde wir in de Laai te ligge te meutele, dab-klutje...

►dabklôot

dag

zelfstandig naamwoord

dag

meervoud ‘daog(e)’

- Voorbeeld systeemkaart Sterenborg - virtien daog, alle daog, dag en naacht

- Cees Robben; Prent van de Week; Rooms Leven, 1967-11-10 - We zen er vort van unne dag en unne vurmiddag...

- Pierre van Beek; Tilburgse Taalplastiek, aflevering 105, Nieuwsblad van het Zuiden 1970-07-16 - "We eten alle daogen spek", zei de boer, "en 's vrijdags spek mee spijlen!" Met dit laatste gerecht voor de vroegere onthoudingsdag bedoelde hij vis. Spontaan komt hij in dit zinnetje tot alliteratie. Het volkse taalinstinct schijnt voor stafrijm zeer gevoelig te zijn.

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 – dag - meervoud ‘daog’

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 – dag; spreekwijze den ou(d)en dag - de ouderdom met zijn kwalen.

dagvaardiging

zelfstandig naamwoord

dagvaarding

- WBD III.3.1:357 - dagvaardiging - dagvaarding

dak

zelfstandig naamwoord

dak

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 - meervoud ‘daoke’

dakhaos
zelfstandig naamwoord
dakhaas; schertsbenaming voor een kat
- WTT; aanvulling 2013 - In Tilburg werd ‘dakhaas’ ook - meestal schertsend - gebruikt om aan te geven dat het verschil tussen een gevild konijn en een gevilde kat nauwelijks waar te nemen is. Ook de smaak - zegt men - is dezelfde. Vooral rond de feestdagen in december moest er gewaakt worden tegen malafide handelaren / stropers / kattenmeppers die dakhazen verkochten als zijnde konijnen. Men zegt dat dat de reden is waarom poeliers de ‘sokken’ van het konijn niet verwijderen; alleen daarmee is het verschil met een kat aantoonbaar.
- Cees Robben; Prent van de Week, Roomsch Leven, 1956-01-07 - Schoon hij [de kater Kaerel] slechts vulgair gemept wier../ In het West-End... zijn domein.../ Lag hij later... kloek en nobel/ op de feestdis... as kenijn...
 - De Bont; Dialect van Kempenland IV; Bestiarium, 2005 - Onder ‘kat’ hebben we aangegeven dat met ‘balkhaas’ een ‘kat’ bedoeld wordt. Men kan dit woord vergelijken met ‘beunhaas’, dat oorspronkelijk ‘zolderhaas’ dan wel ‘kat’ betekent.
- Cor Hoppenbrouwers; Taal van Kempenland, 1996 - ballekhaos - Liejp daor gínnen haos? Jàà, mär ’t was n’n ballekhaos. De ‘kat’, die elders wel eens ‘dakhaas’ wordt genoemd, heet hier n’n ballekhaos.

- WBD III,2,1 - kat – dakhaas

dakschèèter

zelfstandig naamwoord

dakschijter; duif

- Lodewijk van den Bredevoort (pseudoniem van Jo van Tilborg); Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Deel 1, 2006 - Dieje gruunteboer waar enne hille dikke vent. Hij waar veural bekend om zen dèùve. Hij is héél dikkels kampioen gewist op de lange afstand meej die dakschèters.

dallaas

zelfstandig naamwoord

ongemak, rompslomp

- Frans Verbunt; Tilbörgs vur tonpraoters, zeuvende perbeersel, 1996 - Tilburgs vur tonpraoters, zeuvende perbeersel, 1996 - ongemak

- Voorbeeld systeemkaart Sterenborg - hij is ermeej gedallaast - hij zit met de rompslomp  

- WNT – dalles; uit jiddish ‘dalles’ - armoede (hebreeuws ‘dalloet’ - armoede

dam

zelfstandig naamwoord

erf bij het huis

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal [Udenhouts], 1978 - dam - erf bij het huis, in bet. ongeveer gelijk met ‘missem’ en ‘werf’ maar iets eigendommelijker en meer afwerend gebruikt; iemand van den dam af schuppe.

dan derbij

bijwoord

- Informant Toine Raaijmakers - bovendien, daarenboven; èn dan derbij issie nòg gin virtien - en bovendien is hij nog geen 14

- Kees en Bart; dialoog in Tilburgsche Post, 1922-193? - èn dan derbij...

dancher

samentrekking van ‘dan je er’

spellingsvariant alleen aangetroffen in:

- Karel en Sjarel; dialoog in Groot Tilburg, 1945-03-23 - Sjuust, ik zie wel dechche nie zo lomp bent dancher uit ziet.

danneetel  

zelfstandig naamwoord

brandnetel

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 – danneetel - hennepnetel (galeopsis tetrahit)

- Pierre van Beek; Tilburgse Taalplastiek aflevering 163, Nieuwsblad van het Zuiden 1972-11-22 - "Een verstandige kip legt wel eens een aai (ei) in de dannetels". We slaan hier twee vliegen in één klap: een volkswijsheid en een typisch woord uit onze streek. Een "dannetel" is wat men in het ABN een brandnetel noemt. Men kan het woord in onze contreien vooral op het platteland nog herhaaldelijk horen gebruiken. Het is een oud woord, dat we uit het Middelnederlands gehandhaafd hebben. Een kip geldt niet als een voorbeeld van intelligentie. Vandaar bv. ook al de uitdrukking: "Praten als een kip zonder kop", wat het uitslaan van onzin aanduidt. Het leggen van eieren behoort bij kippen tot het voortplantingsproces. Dit pluimgedierte verkeert echter in de ongelukkige omstandigheid, dat de mens er op uit is de gelegde eieren weg te nemen, waardoor onze kip telkens weer braaf nieuwe legt in plaats van te denken: als dat zó moet, schei ik er mee uit! Van de instandhouding der soort komt er zo niets terecht zolang de mens dat niet wenste. Wanneer we nu met een verstandige kip te maken hebben, dan zal ze haar ei in de brandnetels leggen om te voorkomen, dat de mens het weg neemt. Uiteindelijk betekent onze uitdrukking dan ook, dat iemand die doorlopend onverstandige dingen doet, toch wel eens een helder ogenblik kan hebben en dan een verstandige daad stelt.

- WBD III.4.3:329 - danneetel - brandnetel, ook ‘prikkel’ of ‘neetel’ genoemd

- WBD III.4.3:327 - dannetel - hennepnetel (galeopsis tetrahit)

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 – dannetel - hennepnetel; meervoud ‘danneitele(n)’

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 – dannetel - soort van onkruid (galeopsis tetrahit)

dannie

samentrekking

dan niet

daod

zelfstandig naamwoord

daad

- WBD III.1.4 – daad - handeling

daog                             

zelstandig naamwoord, meervoud van ‘dag’

dagen

- WTT; toevoeging 2012 – ‘daog’is verouderd; tegenwoordig is ‘daoge’ meer gebruikelijk

►dag, daoge

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1973-03-16 - Over twee daog is ’t pèèrd kepot...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1978-06-09 - Dertig daog

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 - alle daog(e) - elke dag; virtien daog - veertien dagen

 - Jan Naaijkens; Dè's Biks, 1992 - daog - dagen

daoge

werkwoord, zwak; zelfstandig naamwoord, meervoud van ‘dag’

dagen

1. werkwoord, zwak

(op-)dagen

2. zelfstandig naamwoord, meervoud – dagen; vroeger ook ‘daog’

►dag, daog

- Pierre van Beek; Tilburgse Taalplastiek aflevering 105, Nieuwsblad van het Zuiden, 1970-07-16 - "We eten alle daogen spek", zei de boer, "en 's vrijdags spek mee spijlen!" Met dit laatste gerecht voor de vroegere onthoudingsdag bedoelde hij vis. Spontaan komt hij in dit zinnetje tot alliteratie. Het volkse taalinstinct schijnt voor stafrijm zeer gevoelig te zijn.

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1954-03-06 - Nao al ’t zuut der vurrige daogen/ ’t zilte naa op oewen dis...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1954-08-14 - Zeuve daoge ‘toepertoe’... [namelijk op de kermis zich te buiten gaan aan drank of voedsel]

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1965-05-07 - Meej vrije daogen en kaoj weer dan rôôket bij ons thuis...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1971-10-15 - [Een landbouwer spreekt...] Drie daoge luiplocht...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1967-04-28 - ’t Was alle daoge vruug koesjee

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1954-08-14 - Zeuve daoge banjerheer....!/ Mee de vrouw en kender/ Kermis haauwe...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1986-11-24 - Virtien daoge op sjanternel... Ons Tonia maokt daor himmel ginne gatslag van... [maakt daar geen probleem van...]

 - Kernkamp; Dialectenquête, 1876 - in zeuve doage

- Mandos; Brabantse spreekwoorden, 2003, Tilburgse zegsman C. Verschuuren  - Een Tilburgs protje duurt maar drie dagen. Een Tilburgs praatje duurt maar drie dagen. Roddelpraat duurt niet lang.

daogeleks

bijwoord, bijvoeglijk naamwoord

dagelijks

- Kees en Bart; dialoog in Tilburgsche Post, 1922-193? - daogeliks

daogs

bijwoord, bijvoeglijk naamwoord

daags

- Mandos; Brabantse spreekwoorden, 2003, opgetekend Tilburg 1970 - Daags nao de mert komen, net as]an mee z'n kieviten. Daags na de markt komen, zoals Jan met zijn kieviten. Spreekwoordelijke vergelijking. [ kievit = draagmars van marktkooplui en marskramers]

►dògs

daole

1. werkwoord, zwak

dalen

daole - dòlde - gedòld

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 - daole - daolde – gedaold; in tegenwoordige tijd ook vocaalkrimping ‘gij/hij dòlt’

2. zelfstandig naamwoord, meervoud van ‘dal’

dalen

- Kernkamp; Dialectenquête, 1876 - heuvels en doale

daor, dòr

bijwoord

daar

1. als bepaling van plaats: daar, daarginds

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1954-02-13 - En wè vond ie daor..? / Alles vur ’m kaant en klaor.

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-09-12 - Wörrom z’um daor hôn neergezet

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1960-08-26 - Die worren daor bewaord.

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1987-01-23 - Hier lotte wè, en daor vènde wè...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1966-04-01 - krek passeerde daor ’n medje...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1958-07-26 - Hier ’n douwke... Daor ’n klepke

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-08-22 - Daor zaate twee döfkes/ hil dicht bij mekaar...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1954-05-15 - Daor zwemmen gin vissen en paolingen  

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1980-02-29 - Daor gao Sooike mee z’n vrouw...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1984-03-02 - Dieje aauwe Sjassee daor...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1960-01-02 - Daor is Jantje Kapoen en Mie Tuureluut...

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - van hierte toe daorte - van hier tot daar

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 – daorlangs (zonder vocaalkrimping)

2. bepaling van tijd: toen

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1955-11-19 - Daor wieren z’n pôôtjes zô muug as van lôôd. 

3. in een uitdrukking die gelatenheid uitdrukt

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1973-05-19 - Daor staon we dan...

4. in plaats van ‘waar’

- Willem van Mook; voorwoord in programmaboekje van de Korvelse revue ‘Vruuger en naa’, 1926 - op dè gebied komt er iets te zien daor niemand èrg in hee…

- F. van der Meer; Ferry van de Zaande, verhalen van een echte Tilburger, 2010 - Mar wèl stukskes over sjieke restaurants daor ge veur hil veul geld kunt gòn frèète.

daortunne

bijwoord

daar, daartoe, tot daar

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1964-08-14 - Van hiertunne toe daortunne...

daotum  

zelfstandig naamwoord

datum

- Kees en Bart; dialoog in Tilburgsche Post, 1922-193? - daotum, daotums

- Frans Verbunt; Tilbörgs vur tonpraoters, zeuvende perbeersel, 1996 - tèèd is gèld, zi den oober, èn hij tèlde den daotum bij de reekening

- Frans Verbunt; Tilbörgs vur tonpraoters, zeuvende perbeersel, 1996 - de mèlk is nie zuur, mar wèl oover den daotum

daoverjaanus

zelfstandig naamwoord

bevende man

- Nicolaas Daamen; Handschrift Tilburgs dialect, 1916 - doaverjanus - een bevende man

daoze

werkwoord, zwak

dazen, kletsen, zwammen

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1954-11-27 - Hij haauwt nie van klaozen/ Die raozen en daozen.../ Dè paast nie in dee’z dure tijen!

darteg

telwoord

dertig

- Jan Jaansen (pseudoniem van Piet Heerkens svd); De nuuwe kapelaon van Baozel, aflevering 1; Nieuwe Tilburgsche Courant, 1938-10-01 - ..dè ze vruger mee d’r dartig jaor pas begosse te vrije!

- Jan Jaansen (pseudoniem van Piet Heerkens svd); De nuuwe kapelaon van Baozel, aflevering 2; Nieuwe Tilburgsche Courant, 1938-10-08 - ..hij is nog mar ‘n goeie dartig jaor oud, schat ik

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-10-17 - Vier en dartig jonge snuiters...
- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1960-09-23 - Dartig weken
- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1972-03-10 - vèèf en dartig jaor bij de Reiniging

- Willems; Dialectenquête, 1887 - dartig

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 - dartig, dertig

- WNT – dertig - dartig

dartien

telwoord

dertien

- Kees en Bart; dialoog in Tilburgsche Post, 1922-193? - den dartiende

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1965-07-09 - Ik geef dartien stuiver...

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - twaolef aajer èn dartien köökes - een buitenkansje of meevaller

- Voorbeeld op systeemkaart Sterenborg - den dartiende flöt - gezegde bij het kaarten, als er slechts twaalf troefkaarten ‘uitgehaald’ worden

- Willems; Dialectenquête 1887 - dartien

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 – dartien, telwoord ‘dertien’

- WNT – dertien - dartien

daunloode

werkwoord,zwak

downloaden; van digitale bestanden

- F. van der Meer; Ferry van de Zaande, verhalen van een echte Tilburger, 2010 - Èn naa heej ze dus ôk vort ene kompjoeter. Kan ze mar surrefe. Èn daunloode al dèsse geleerd heej.

- F. van der Meer; Ferry van de Zaande, verhalen van een echte Tilburger, 2010 - Èn netuurlek op zene tèèd 'n netuurfilm kèèke èn ielegaale ceedees daunloode.

de

lidwoord

de

- WTT; aanvulling 2012 - komt voor in combinatie met aanwijzend voornaamwoord ‘de dees, de die’; ziede de dees liever as de die?

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 - öt te diepte; hij graoft te kèùl

Het lidwoord wijkt af van de normale assimilatieregels. In het mannelijk en vrouwelijk enkelvoud kunnen de demonstrativa vergezeld worden van het lidwoord als ze zelfstandig gebruikt worden: den deeze, de dees; den dieje, de die.

- M.H. van de Ven; in: Nieuwe Taalgids XI:51,100,188 (1917) – ‘de(n)’ vóor eigennamen: den Harrie e.d.

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 – ‘De’ wordt vóór eigennamen van mannelijke personen geplaatst. Ook voor namen van dagen als ze enkel voorkomen: hij gaat de maandag.

- J.H. Hoeufft; Proeve van Bredaasch Taal-eigen, 1836 - Dit lidwoord wordt hier veel in het spraakgebruik vóór ‘die, deze’ en diergelijke woorden gezet. De ouden zeiden zelfs ‘de eenigen, de sommigen’ enzovoorts.

- C. Verhoeven, Herinneringen aan mijn moedertaal [Udenhouts], 1978 – de; ook gebruikt om de aanwijzende voornaamwoorden  ‘deze’ en ‘die’ (niet ‘dat’) te substantiveren: de dees - deze hier; den dieje - die daar

- Jan Naaijkens; Dè’s Biks, 1992 - de; soms voorafgaand aan een aanwijzend voornaamwoord: de dees

dè

1 betrekkelijk voornaamwoord, aanwijzend voornaamwoord

dat

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 - dè

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 – K-wies nie dè dè dè betêekende. - Ik wist niet dat dat dat betekende.

- Kees en Bart; dialoog in Tilburgsche Post, 1922-193? - ...wóróm dè wij ...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1966-10-21 - ... zeure, dan om dees of dè...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1954-04-17 - ...dè witte war....

- Voorbeeld op systeemkaart van Sterenborg - aanwijzend voornaamwoord ‘dè weet ik nie’.

2 in uitroepen

dè nie dè

helemaal niet, in tegendeel

- Jan Jaansen (pseudoniem van Piet Heerkens svd); De nuuwe kapelaon van Baozel, aflevering 5; Nieuwe Tilburgsche Courant, 1938-10-29 - Ik zeg nie detter in Wagner niks in zit, dè nie dè...

dè nukt nie

dat maakt niks uit

derde persoon enkelvoud van ‘neuken’ [Van de tegenwoordig algemeen bekende seksuele betekenis van ‘neuken’ heeft deze oudere zegswijze niets van doen. Het betreft (zie WNT lemma ‘neuken’) de oudere, in Noord-Nederland vrijwel onbekende betekenis van ‘hinderen’.

- Ed Schilders; WTT 2021 – dè nukt de baoker nie - dat neukt de baker niet; dat is niet ernstig

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1972-12-22 - ’n Pond zaod vur m’n vink... Wit of zwart, menneke... Dè-nukt-nie.. Z’is blend...

dè wèl dè

inderdaad, zeker wel

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1960-01-22 - Öllieje Sjennie is ’n nèèch hundje... Dè-wel.. Hij is vernoemt flèènich..

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1969-08-15 - Mar den grôôtsten braand is er wel aaf... dè-wel-dè... [Op onze leeftijd doen we het seksueel wat rustiger aan…]

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1970-02-20 - Naase dôôd.. ’t is sunt dè-wel-dè

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1980-02-22 - Jöllie moeder is wir oppenuut getrouwd, war... dè-wel...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1982-09-17 - Pierre Claessens die groet u/ Dè-wel-dè... dè doet ie [Prent ter gelegenheid van het afscheid van Pierre Claessens als chef van de redactie van het Nieuwsblad van het Zuiden.]

- Theo de Wijs; schriftelijke mededeling aan Cees Robben, 1967-03-10 - dè kan na daorom toch wel zèn, ôk wel, dè wel, dè

dèt ok schèt ok

dat het ook schijt ook; zich ergens niet meer druk over maken

- Cees Robben; Prent van de week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1987-04-03 - En hier kan ik m’n èège toch zôô over opsteuke war... Mar och.. det-ôôk-schet-ôôk..

3 als eerste lid in samentrekkingen met derde persoon tegenwoordige tijd van 'zijn': dès, dat is

- Cees Robben; Prent van de week, Roomsch Leven, 1966-04-29 - Des naa veertien jaor geleeje...

- Cees Robben; Prent van de week, Roomsch Leven, 1968-08-09 - Des nog ’n aauwverwetse fèèn trip...

- Cees Robben; Prent van de week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1985-04-19 - Des aaltij al unne bonzjoerder gewist...

- Cees Robben; Prent van de week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1981-01-16 - Des lang geleeje dekkoe gezien heb...

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 – D-ès zo waor as de Lonse tram tuut - dat is zo waar als de Loonse tram toetert

4 samentrekkingen met persoonlijke voornaamwoorden

- WTT; toevoeging 2021 – dèk (dat ik), dègge (dat je), dèttie (dat hij), dèsse (dat ze), dèt (dat het), dèmme (dat we), dègge (dat jullie, meestal echter dè gullie), dèsse (dat zij; meervoud).

dèk - dat ik

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-11-07 - Hij zeej dôôdgemoedereerd dek unne interessaante meens zèè... [interessaant = hebzuchtig, gierig]

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1965-04-02 - Ge denkt zeker dek den hemel vur unne doedelzak aon zie…

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-11-07 - En dek nie gemak afschiet... [afschiete = geld geven]

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1970-03-13 - En toen viel ik op m’n batterij, meneer dokter, en../ En naa denk dek munne/ startschroef heb begerbeleurd.

dègge - dat je

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1964-03-13 - Wegge ruurt/ Degge meevuurt [Wat je aanraakt, dat moet je nemen]

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1964-04-24 - ...Wittte gij waor degge kattespauwbrokke kunt kôôpe..?

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1972-09-11 - Ik docht degge hier nie waart...

dèt - dat het

- Voorbeeld systeemkaart Sterenborg - et rèègent dèt zèkt

dèttie - dat hij

- Naarus (pseudoniem van Bernard de Pont); column in Groot Tilburg, 1940 - ’t Is kollesaol, nor wie dettie den aord hee dè snap ik nie.

- Naarus; (pseudoniem van Bernard de Pont); column in Groot Tilburg, 1940 - Mar ’t viel nogal mee, want nao drie daoge zwaor verdriet kwaamp er innen [een] brievekaort van Keese, as dettie ’t goed mokte en dettie al goeien aord begos te krège...

- Piet Heerkens; De Zaaier, bijlage van de Nieuwe Tilburgsche Courant, 1941- Hoe slim is dieën beest/ dettie 't middeltje vond!

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1957-12-14 - Weffur moeite dettie deej...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-08-01 - D’n dikke die zeej dettie louw hô gevangen [bij het vissen]

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1978-12-22 - Hoe meer dettie uit doe hoe lillukker dettie wordt...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-08-15 - Swels dettie Dientje kuste...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1971-07-30 - M’n hundje is weggelôôpe (...) Ik denk dettie op kerwaai is (...) ’t is ’n menneke...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1974-03-08 - [Moeder over baby...] Ik denk dettie iets onder de lee-hee..
- Piet van Beers; ‘t Kan saome gaon; CuBra, 2004 - Den irste keer dettie t prebeerde...

- Lodewijk van den Bredevoort (pseudoniem van Jo van Tilborg); Kosset den brèùne eigeluk wel trekke; Deel 1, 2006 - Wij kèèke naor boven en zien ons Jaoneke öt et dakraom hangen en spouwen dettie doe.
- Tony Ansems; Ons Oma Is Aangereden Deur Ene Schimmel; cd Tilburgse Liedjes, American Style, circa 1990 - Ook al doede gij nie in Sinterklaas geleuven/ Onze Opa, heeft bewijs, dettie bestaot...

dèsse - dat zij

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1960-02-19 - Den lotweet desse is...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1979-11-16 - ’t Wordt tèèd desse d’r opkuile...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1969-10-24 - Ze heeter gin èèrig in desse slaoi-beene heej...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1987-09-18 - Ik keek wel effenaaf toen ik zaag desse m’n fiets gejat han...

dètter - dat er

- Cees Robben; Prent van de week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1972- 08-18 - Detter vuls te veul vrouwen op de wèèreld zen...

- Cees Robben; Prent van de week, Roomsch Leven, 1966-08-26 - M’n kumke wiegelt zôô detter de koffie uit-kwaanselt...

5 samentrekking met een persoonlijk voornaamwoord en een derde lid

dèkker - dat ik er

- Karel en Sjarel; dialoog in Groot Tilburg, 1945-05-04 - Diejen admiraol kan zegge wettie wil, mar 't za lang dure eer dekker iets van gleuf.

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1972-09-11 - Ge ziet toch dekker zèè...

dèkkoe - dat ik je

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1981-01-16 - Des lang geleeje dekkoe gezien heb...

- WTT; aanvulling Hans Hessels - variant op voorgaande citaat: “lang gezien dèkkoe geleejen hèb”

dègget - dat je het

- Paul Spapens e.a.; Goedgetòld, diksjenèèr van de Tilburgse taol, Tilburg 2004 - ge dènkt dègget kunt, mar ge mòkt niks klaor...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1970-01-16 - ge ziet mar degget stelt...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1988-01-29 - ’t Is goed degget zegt.

dègger - dat je er

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1972-05-19 - Het mar ginne bange degger tussen uit nept, Jaon...

dètjoe - dat hij je

- Cees Robben; Prent van de week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1978-08-11 - Pooit ’m naa mar vur detjoe bij oew lörve vat...

dètter - dat het er

- Cees Robben; Prent van de week, Roomsch Leven, 1956-10-06 - “Ze zeggen.. (...) as detter nie deugt... De meensen nie praoten... Mar knaauwen...  [Prent ter gelegenheid van Robbens verhuizing van Tilburg naar Goirle]

dèggem - dat je hem

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1984-04-20 - As ge meej oewen èèremoei ginne raod wit... Dan zèède nie werd deggem het...

dèssem - dat ze hem

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1964-11-06 - en ze wit dessem heej... [namelijk een vrijer]

dèwwet - dat we het

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1970-03-20 - Dèwet overmèèrege alwir gehad hebben...

dèwwer - dat we er

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1986-10-03 - Ze stond er zôô breed bij mee d’r braoi dewwer bekaant mee gdrieje aachter kosse...

6 als tweede lid in samentrekkingen

met een voorzetsel: vurdè, nòdè, durdè, zodè, umdè

met een voegwoord: asdè, irdè

met een bijwoord: toedè, meedè, swèlsdè

- Willems; Dialectenquête, 1887 - dèk, dègge, dè-ie, dèttie, dèsse, dèt (dat het)

- Kernkamp; Dialectenquête, 1876 - gê daacht dè‘k dè nie wiest

- C. Verhoeven, Herinneringen aan mijn moedertaal [Udenhouts], 1978 - dat; altijd uitgesproken als ‘dè’, soms als ‘dètte’

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 - da (korte a); uitspraak van ‘dat’ aan einde van een zin of vóór een woord dat niet met ‘h’ of een klinker begint

- J.H. Hoeufft; Proeve van Bredaasch Taal-eigen, 1836 – ‘Dat’ neemt in deze streken dikwerf op het einde de letter aan, waarmede het volgende woord begint, zoodat het daarmede één woord schijnt uit te maken. Bijvoorbeeld ‘dagge, damme’ (dat men). Zie wijders ‘dagge’.

dèddele, dèddere

werkwoord, zwak

knoeien, sudderen

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - dèddere – sudderen; vur mèn meuge ze nèt zo lang dèddere tòt ur rôome van komt - wat mij betreft mogen ze wachten tot ze een ons wegen [voor mij mogenz e net zo lang sudderen tot er melk van komt…]

- WBD III.4.4:09 - dedder - dril, ook ‘druddel’

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 – dedder, zelfstandig naamwoord - dun slijk, modder

dee, deej, di

werkwoord, persoonsvorm

deed; verleden tijd van ‘doen’

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 - ik/hij dee/di, gij deed/dit, wij/zij deeje/din, gullie deed/dit

►doen

dêeg

zelfstandig naamwoord

deeg (om te bakken

- WBD deel II.1 Huisslachter en bakker geeft voor Tilburg nog onderstaande begrippen. In dit deel gebruikt het WBD een fonetische spelling; die spelling is door Wil Sterenborg aangepast - dêegtròg - baktrog (kuip voor eerste bewerking van deeg) - dêegkòrst - krabsel (deeg dat zich aan de zijkanten en op de bodem van de trog heeft vastgezet) - zuurdêeg, zoerdêeg - zuurdeeg (door gisting verzuurd deeg) - verrèkten dêeg - te lang gerezen deeg - kepòtten dêeg - ongeschikt deeg (dat niet wil rijzen) - schraolen dêeg - uitgedroogd deeg (gezegd van slecht deeg) - beschèùtdêeg – beschuitdeeg.

dêegmesjien

zelfstandig naamwoord

- WBD - mengmachine voor deeg

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 – dêegmesjien - kneedtrog

dèèk, dèkske

zelfstandig naamwoord

dijk, dijkje

- Pierre van Beek; Tilburgse Taalplastiek, aflevering 150, Nieuwsblad van het Zuiden 1972-03-17 - Volkse wijsheid wordt vaak in plastische vorm gegoten, waarbij de verbondenheid aan eigen milieu sterk spreekt. "Als ge het met werken moet verdienen, zult ge geen land over den dijk kopen!" noteerden we. Met "land over den dijk" wordt land over de Maas in de polder bedoeld. Dat is kleigrond en dus heel wat beter dan de weinig vruchtbare Brabantse zandgrond van weleer.

- Mandos; Brabantse spreekwoorden, 2003, opgetekend in Tilburg 1976 - Tussen duin en dèk. Tussen duin en dijk

- Jan Naaijkens; Dè's Biks, 1992 - dèèk - dijk; niet alleen voor waterkeringen, ook voor enigszins verhoogde wegen

- WBD III.3.1:396 – dijk – heerbaan, grote, brede weg; ook ‘baan’ genoemd

deekatieseere

werkwoord, zwak

decatiseren (textielterm); het laken zo bewerken dat er een glans op blijft

- WBD II:1056 - deekatieseere - decatiseren; ook ‘deekazeere’

deeke

zelfstandig naamwoord

deken

meervoud: ‘deekes’

Theodoor Rombouts - Kaartspelers - 17de eeuw

dèèrme

zelfstandig naamwoord, meervoud van dèèrm

darmen, ingewanden

- WBD III.1.1. lemma ingewanden - frequent noordelijk Tilburg

- Paul Spapens e.a.; Goedgetòld, diksjenèèr van de Tilburgse taol, 2004 - deeze kaant - bezuiden de spoorlijn [in tegenstelling tot het Tilburg benoorden de spoorlijn: geene kaant]

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 - dedeze, dendeze(n) (mannelijk); dedees (vrouwelijk); (he)tdees (onzijdig) – deze; dendezen is mijn bruur

- WNT – deze - dees

deestij

bijwoord

samentrekking van ‘deze + tijd’

- In Van de Schelde tot de Weichsel; deel 1, 1882; Een roestpraatje; Weekblad van Tilburg, 1867-10-05 - De ’s deestij ’s jaors toch geenen stiel van doen… [geannoteerd als ‘op dit getijde van ’t jaar…’]

deeting

zelfstandig naamwoord

dating; afspraken maken (op het internet)

- F. van der Meer; Ferry van de Zaande, verhalen van een echte Tilburger, 2010 - Ik doe veul kèèke nòr deeting. Wittenie? Dègge dus kunt aafspreeke meej ‘n vrouwke.

deezjeneeke

zelfstandig naamwoord

ontbijtstel; uit Frans ‘un déjeuner’; ‘deezjenee’ met verkleining

- Ed Schilders; WTT 2012 - niet als zodanig opgetekend maar zie:

►desineetje

dèkker  

zelfstandig naamwoord

(dak)dekker

- Nicolaas Daamen; Handschrift Tilburgs Dialect, 1916 - "’ t is zo als ’t valt", zei den dekker. "Het is zoals het valt", zei de dekker. Zeispreuk. Dit is een uiting van berusting of fatalisme.

dèkske

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

dekje, dakje

- WBD – onderzadel; vilten of kussenachtig geheel dat onder het paardezadel ligt (in Hasselt)

dèl

zelfstandig naamwoord

del

vrijwel altijd van toepassing op vrouwen, bij Daamen echter verrassend opgetekend voor de man:

- Nicolaas Daamen; Handschrift Tilburgs dialect, 1916  - del - ge bent ’ne viezen del; vuile man, jongen

- WBD III.2.2:113 – del - zedelijk slecht meisje

- WBD III.4.4:145 – del - dal

- WNT - del - slonzige vrouw, slons, sloerie, slet

dèlk

aanwijzend voornaamwoord

alleen in gebruik als reactie of dooddoener op de vraag ‘wèlk?’

- Aantekening op systeemkaart Sterenborg; Informant Toine Raaimakers; datum onbekend - Als correctie op het niet met-twee-woorden-spreken luidt soms [op] het vraagwoord ‘welk?’ (wat?) het antwoord ‘dèlk!’ (dat!)

deluuvie

zelfstandig naamwoord

verbastering van de verouderde geologische naam voor het pleistoceen: diluvium. Tijdens het diluvium zou de zondvloed hebben plaatsgevonden, waardoor ‘deluuvie’ ook in gebruik lijkt te zijn geweest als beeld voor ‘wateroverlast’.

van een oudere generatie, iets dat, of iemand die ouderwets of verouderd is

- Mandos; Brabantse spreekwoorden, 2003, opgetekend in Tilburg 1969  - Dat is er nog een van d'aaw deluvie. Dat is er nog een van de oude deluvie. Dat is iemand van de oude stempel.

- Paul Spapens e.a.; Goedgetòld, diksjenèèr van de Tilburgse taol, Tilburg 2004 - aawluuvie - van de oude stempel; van vóór het diluvium (de zondvloed).

wateroverlast

- Frans Verbunt – zondvloed; uit Frans ‘déluge’ [zondvloed]

- Paul Spapens e.a.; Goedgetòld, diksjenèèr van de Tilburgse taol, Tilburg 2004 - deluuvie - zn - zondvloed (Fr: le déluge). Ze ha meej et dwèèle de kraon oope laote staon èn dè wier me toen toch en deluuvie: ze had bij het dweilen de waterkraan open laten staan en dat werd toen toch een natte boel!

- Ed Schilders; WTT 2021 – Een bewijsplaats voor de ‘natte boel’ wordt niet gegeven. Mandos tekende deze situatie op voor Breda in 1892: 'n Ware deluvie. Een ware deluvie. Een echte zondvloed; als er grote lekkages waren of met veel water geknoeid werd.

► aawluuvie

demastmesjien

zelfstandig naamwoord

damastmachine, weefgetouw om damast te weven

- WBD II:1038 – demastmesien - damastmachine

dèmpeg

zelfstandig naamwoord

kortademig, aamborstig

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-03-07 - ‘k Waar ’n weltje trug zôô dempig/ kort van ossum...

- Stadsnieuws; dialectrubriek, 2007-10-10 - As ge veul in de stobber moet wèèreke, dan wòrde op den duur dèmpeg. - Als je vaak in een stoffige omgeving moet werken, dan word je op de duur kortademig.

- Jan Naaijkens; Dè's Biks, 1992 - dèmpig - kortademig

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 - dempig (in de Kempen ook ‘dampeg’), kortademig, kortborstig

 - Leo Goemans; Leuvens taaleigen, 1936 – dempig, dèmpeg - Dampig in den zin van aamhechtig; opgezwollen van het veel eten. Gezegd van paarden en menschen.

- J.H. Hoeufft; Proeve van Bredaasch Taal-eigen, 1836 – ‘dempig’ voor ‘dampig’, doch alleen wanneer van een aamborstig paard gesproken wordt.

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal [Udenhouts], 1978 – dampig, dèmpig -  (van paarden en mensen gezegd) aamborstig, kortademig

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 - dempig, kortademig, aamborstig (van paarden en mensen)

- WBD - dèmpeg - kortademig (bij paarden)

- WNT - dempig - aamborstig, kortademig

den

lidwoord

de

de ‘n’ wordt ingevoegd om de woorden te verbinden; ‘den’ wordt dus uitgesproken als ‘d’n’.

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - As dè lukt, dan kalleft den os. - Als dat lukt, is het een wonder.

Den Bos

zelfstandig naamwoord; toponiem

Den Bosch, ’s-Hertogenbosch

- Mandos; Brabantse spreekwoorden, 2003, opgetekend in Tilburg 1950 - In Den Bosch op de wal schifjen mag ook niet en dat doen ze ook wel. Reactie van iemand die bezig is met iets dat niet mag en daarop geattendeerd wordt.

den onze(n)

zelfstandig naamwoord

echtgenoot; dus gezegd door een vrouw [een man zou over zijn echtgenote zeggen: ‘die van ons’]

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1964-11-06 - Ik en d’n onzen

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1965-04-16 - Wek van den onzen krèèg...

denaop, deneezel, denèùl, denòs

samentrekking

de aap

de ‘n’ wordt ingevoegd om het lidwoord te verbinden met het zelfstandig naamwoord

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1986-11-21 - [Onderwijzer tegen leerlinge...] Maaike... noemt na is ennigte naome van diere die meejen ‘N’ begiene... Denaop, denos, denezel, en denuil, mister...

dèngbaor

zelfstandig naamwoord

denkbaar

verandering van ‘k’ in ‘g’; vergelijk ‘bèngske’ in plaats van ‘bènkske’

Denies, Sint

eigennaam

de heilige Dionysius (van Parijs)

- Ed Schilders; WTT 2012 - De naam Denies (de ‘s’ wordt al dan niet uitgesproken) is de Nederlandse variant van het Franse Saint Denis (de ‘s’ wordt in het Frans niet uitgesproken). In Vlaanderen en Nederland werd de naam van de heilige ook wel geschreven als ‘Denijs’, met als gevolg dat de naam ook met  een ‘ij-klank’ werd uitgesproken. Sint Dionysius is de stadspatroon van Goirle en Tilburg, maar ook patroonheilige van de parochies Heike, Goirke en Korvel. De R.K. Werkliedenvereniging (1896-1921) werd naar hem vernoemd, evenals het Kolveniersgilde dat in 1665 werd opgericht. Uiteraard heeft hij ook een straatnaam.

- Ed Schilders; WTT 2012 - De naam ‘Denijs’ was redelijk gangbaar als voornaam van jongens. Een Tilburgs gezegde luidde: ‘Sint Denijs/ Patroon van Tilburg en Parijs’. ‘Denijs’ wordt dus niet dialectisch uitgesproken, wat wel het geval is met ‘Diejenies’, ‘Denies’.

- Ed Schilders; WTT 2012 - Volgens de legende stierf Dionysius in de derde eeuw de martelaarsdood als bisschop van Parijs. Hij werd onthoofd op Montmartre (Berg van de martelaar), maar nam niettemin zijn hoofd op en liep door tot de plek waar nu de kathedraal van Saint-Denis staat. Dionysius wordt daarom vaak afgebeeld zonder hoofd op de schouders maar terwijl hij het in de handen houdt. Modernere afbeeldingen zijn minder macaber en laten hem zien met twee hoofden, het afgeslagen hoofd wordt dan vaak afgebeeld op een schild. Zijn feestdag is 9 oktober.

Kees Mandos

dènk

samentrekking

denk ik

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1970-03-13 - En naa denk dek munne startschroef heb begerbeleurd.

dènke

werkwoord, zwak

denken

dènke - dòcht - gedòcht

- Mandos; Brabantse spreekwoorden, 2003, opgetekend in Tilburg 1966 - Denken en gissen kan wijd missen. Denken en gissen kan ver missen. Reactie op: "Ik denk.... ik denk..."

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 – in 2e pers. en 3e pers. enk. presens wordt in het cluster nkt de k verzwegen - dèngt

- A.A. Weijnen, Dialectatlas van Noord-Brabant; Antwerpen 1952 -
 hij heej gezeej dèttie òn me zal dènke

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 - zw.ww. - docht - gedocht: denken

- Cornelissen & Vervliet - Idioticon van het Antwerpsch - 1899 - GEDOCHT, in 't W. ook GEDOECHT: 3e hoofdvorm van 'denken'

der

bijwoord, voornaamwoord

daar, er

- Voorbeeld op systeemkaart Sterenborg - der was is - er was eens

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 – als objectsencliticum: -er / -der

der

bezittelijk voornaamwoord

haar, hun

haar

- Wil Sterenborg; aantekening op systeemkaart, ongedateerde citaten ui prenten van Cees Robben; - dan haawt ze meej der kènder saome! ze haawt deren pôot stèèf ...

- Kernkamp; Dialectenquête, 1876 - durren vrêier is èrg ziek’; ‘ê’ als in ‘gête’ (geiten)

hun

- Cees Robben; Prent van  de week, Nieuwsblad van het Zuiden 1983-10-07 - de miste kasteleins dôope dere sneevel...

dèr

bijwoord, tussenwerpsel

daar

- Jan Jaansen (pseudoniem van Piet Heerkens svd); Kareltje Vinken, feuilleton in 10 afleveringen;  Nieuwe Tilburgsche Courant, 1940-04-13 - 1940-08-24 - En gij ‘ne klont boter, dèr dan!

- Jan Jaansen (pseudoniem van Piet Heerkens svd); Kareltje Vinken, feuilleton in 10 afleveringen;  Nieuwe Tilburgsche Courant, 1940-04-13 - 1940-08-24 - Staank veur daank, dèr, dès alles!

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 - der (al of niet met veel klem gezegd) – daar; “Kreeg ik dien appel?” “Dér heddem.”, respectievelijk “Der héddem!”

- WNT – der - bijvorm van ‘daar’; met klemtoon: daarheen, daar, alleen in de verbinding ‘her en der’; hierheen en daarheen, hier en daar

derbij, durbij

bijwoord

daarbij

- Karel en Sjarel; dialoog in Groot Tilburg, 1945-01-19 - En dan durbij vraog ik mn ège wellis aaf of...

dèrde

zelfstandig naamwoord, onzijdig

derden

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1968-11-01 - ’khem tegen ’t derde verzekerd mar hij is nog alle riks werd... [Robben gebruikt het woord in combinatie met ‘verzekeren’ van een auto: verzekerd tegen aansprakelijkheid door ‘derden’. ‘alle riks’ = all risk.

derdeur

voornaamwoordelijk bijwoord

erdoor, erdoorheen

- Interview Van den Aker, 1978; transcriptie Hans Hessels, 2014 - Mèn vadder ha vruuger, die was timmerman, die ha zon stèr gemòkt. Zon, zon, zon, zon dinge rond gemòkt èn dan zon spilleke derdeur èn wirskaante en stèr, en stèr gemokt. Zôo van die hout mar, èn dan hôj ie onder de dinge zon, onder spilleke en touwke aon en agge dan trok dan begòs die stèrre rond te draajen, hè!

► Klik hier om dit bestand te beluisteren

dèrds

telwoord

derde

verkorting van ‘dèrdes’

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - derde

derèège

voornaamwoord

samenstelling van ‘der’ (haar, hun) en ‘eigen’; zich, zichzelf

- Kernkamp; Dialectenquête, 1876 - Ze laote derèège waasse - zij laten zich wasschen

Traditionele cadeautjes voor een communicant - onderaan: een déjeuner

dèske

zelfstandig naamwoord

verkleinwoord van ‘das’

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - dasje, sjaaltje

dèsneteur

zelfstandig naamwoord

weefpatroomontwerper; uit Frans ‘dessinateur’

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - dessinateur, weefpatroonontwerper (textiel)  

dèstag

zelfstandig naamwoord

dinsdag

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1971-06-04 - as dè ons taante Toonia tèstag-taate-middag komt... [dinsdag na de middag]

- Lechim (pseudoniem van Michel van de Ven); In et zwêet van oe aonschèèn; ongedateerd knipsel; Tilburgse Koerier, 1960-1980 - Ik was blij dèk wir ònt wèèrk kos gaon/ en dèstag smèèrges vruug.

- Kernkamp; Dialectenquête, 1876 - densdaag - dinsdag

- WBD III.4.4:126 – desdag - dinsdag

- J.H. Hoeufft; Proeve van Bredaasch Taal-eigen, 1836 - zie ‘diessendag’

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 – densdag, dijnsdag - dinsdag.

- Leo Goemans; Leuvens taaleigen, Brussel 1936 - dinsdag

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 – destdag – dijnsdag; ook ‘destag’

dètteme

zelfstandig naamwoord

dattum

- Cees Robben; Prent van de Week, Nieuwsblad van het Zuiden 1971-04-24 - Dan heese-me-nogal-wè... Jè zeker, zôô van dètteme van die-kom-sa van hedde-me-nie-gezien.  [Robben gebruikt hier drie informele typeringen om de borstomvang van een vrouw aan te duiden.]

- WTT; aanvulling 2021 – in de informele taal meestal gebruikt met een gebaar; vergelijk het gebaar van de duim en wijsvinger die over elkaar worden gewreven om geld aan te duiden: van dattum.

dèùf, dèùve

zelfstandig naamwoord

duif

►döfke

- Cees Robben; Prent van de week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1972-06-16 – Trouwen jonge... Ge kunt veul beter duiven haauwe...

- Interview Jolen, 1978; transcriptie Hans Hessels, 2013 - Dèùve wèl! Dèùve wèl! Daor was mèn bruur meej van de biste van hier in Tilburg... Willeke Jolen! Dè was ene goeje liefhèbber. Èn ik hèb ok goej dèùve gehad! Goej prèèze verdiend!

► KLIK HIER om naar de pagina met de audiobestanden van dit interview te gaan

- Interview Jolen, 1978; transcriptie Hans Hessels, 2013 – (...) Frankrijk èn, èn, èn dan ginget hier, dan ginget van vurraon aaf, hè. Van Baarle Nassau ging dè omhôog, hè… Jè, de irste vluchte kwaampe van, mist van Baarle-Nassau… Èn ge had wir aander vereeneginge die vlôoge den aandere kaant irst èùt. De was sondagsmèèreges aatij dèùve lôope hè, dèùve lôope…”

► KLIK HIER om naar de pagina met de audiobestanden van dit interview te gaan

 - Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - 'dööve-lôope' -estafetteloop met duif, vanaf het duivenkot naar het clublokaal, om deze te klokken

- WBD III.4.1:120 'duif - algemeen en vrouwelijke duif

- WBD III.4.1:121 'koolduif' - houtduif (Columba palumbus)

- WBD III.4.1:121 'bosduif' - houtduif (Columba palumbus)

- WBD III.4.1:121 'wilde duif' - houtduif (Columba palumbus)

- WBD III.4.1:123 'tortelduif' - tortelduif (Streptopelia turtur), ook

'tortelduifje' genoemd

- K. de Beer - Tilburgs Bijnamenboek (2000) - de dèùve = dames Diepen

- K. de Beer - Tilburgs Bijnamenboek (2000) - de grèèze dèùf = mej. Paijmans

Foto: Regionaal Archief Tilburg

diesterbuutie

zelfstandig naamwoord.

distributie, in het bijzonder de distributie van goederen in de Tweede Wereldoorlog

- …we waoren gelaoien mee proviaand en diesterbuutiebonnekes (Naarus; pseudoniem van Bernard de Pont; in: Groot Tilburg 1941)

werkwoordsvorm van ‘doen’ in de verleden tijd, samentrekking met de persoonsvorm, in dit geval in de verleden tijd

ik deet, ik deejet (de vorm ‘ik dinnet’ is niet opgetekend)

jij, gij digget

hij, zij, het, et digget

[wij din et]

gullie digget

zullie dint, zullie dinne-n-et

- Voorbeeld op de originele systeemkaart van Sterenborg - Hij digget nôot nie goed

- Voorbeeld op de originele systeemkaart van Sterenborg - Na ‘ik’ komt ook voor ‘ik dit’ (in plaats van ‘digget’); daarnaast bij ik ook ‘ik deet’ en ‘ik deejet’

- A.A. Weijnen; Dialectatlas van Noord-Brabant, 1952 - ik, gij, hij, göllie digget

Kaart uit: A.A. Weijnen, Onderzoek naar de dialectgrenzen in Noord-Brabant; 1937

► Klik hier voor audiofragment)

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 - dòbbelbil - kalf dat van achteren bijzonder breed en flink ontwikkeld is, nog meer dan bij een dikbil

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 - dobbelbil - een kalf met dikke billen; billeman

- WBD - dikbil, dubbelbil - kalf met dikke billen

dòbbeldoek

zelfstandig naamwoord

dubbeldoek                                 

- WBD II:1048 - dòbbeldoek - dubbelweefsel

dòcht, dòchte

werkwoord, persoonsvorm, verleden tijd

dacht, dachten

- Niet nader geïdentificeerde zegspersoon op systeemkaart Sterenborg  - Ik dòcht, ik dòcht! Dòchters lôope int Haagse bós. [als reactie op iemands twijfelachtige uitlating ‘ik dòcht’...]

- Rolf Janssen; We hebben gezongen en niks gehad, 1984 - ze docht bij d’r èigen

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1954-04-03 - En ’k docht, lieve lezer...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1972-09-11- Ik docht degge hier nie waart...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-12-24 - Ik docht aon goud en kemels... [namelijk met Driekoningen]

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1959-09-12 - Hij docht ’t zèèn...

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1979-02-09 - De verleden tijd van.. ik denk..? Ik docht, mister... Des fout, Lewieke, des Tilburgs... Oh, mar ik docht det goed was, mister...

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1958-03-15 - Nou wè dochtte...

- Kernkamp; Dialectenquête, 1876 - gê daacht nie, dè ’k dè wiest - gij dacht niet, dat ik zulks wist

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 - docht - 2e hoofdvorm van ‘denken’

- WNT – denken - onvoltooid verleden tijd ‘dacht’, waarnaast ‘docht’

dòchter

zelfstandig naamwoord

dochter

- Pierre van Beek; Tilburgse Taalplastiek, aflevering, 128; Nieuwe Tilburgsche Courant, 1971-07-21 - Wie zich al te hebberig toont, er op uit is het onderste uit de kan te halen, kan te horen krijgen: "Van één dochter kunde geen twee schoonzoons krijgen".

- Pierre van Beek; Uit het Klokhuis van Brabant, Tilburgse Taalplastiek aflevering 4 eerste serie, Nieuwe Tilburgsche Courant 1950-02-25 - Wanneer iemand moeilijk een beslissing kan nemen in een bepaalde aangelegenheid omdat er risico aan verbonden is, zegt de oude Tilburger: "Kom, kom, Botermans waogde z'n dochter wel en dè was zo'n kosteluk paand." De heer Botermans dreef destijds het best bekende hotel van Tilburg namelijk "De gouden Zwaan" op de Heuvel. Zijn dochter trouwde met een kellner uit de zaak, zeker P.F. Bergmans, een verbintenis, die de openbare mening nogal als 'n waagstuk beschouwde. De eervolle levensloop van wijlen de bekende wethouder P.F. Bergmans, naar wie thans in Tilburg zelfs een straat heet, heeft het bewijs geleverd hoe die volksopinie zich vergiste.

- WBD III.2.2:72/75 - dochter – dochter; voordochter - stiefdochter

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 - dòchter – dochter; Ravensteins döchter; ’n jong dochter - een pasgeboren meisje

dods

bijwoord, bijvoeglijk naamwoord

doods

dodsbang                                                                   

bijvoeglijk naamwoord

doodsbang

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 - dodsbang

dodsbidder, dôodsbidder

zelfstandig naamwoord

doodbidder, aanspreker

- Lowie van Dorrus Misters; rubriek Onze Tilburgse folklore, aflevering 2; Doden-cultus van eertijds; Nieuwe Tilburgsche Courant, 1950-11-16 - Voor de tijd dat de stichting ‘Rooms Leven’ de begrafenissen regelde, werd dit particulier door de ‘doodbidders’ verzorgd. Deze hadden voor hun raam een bordje, waarop behalve hun naam ook te lezen stond: ‘Aanspreker en lijkbezorger’. Nu was het geen zeldzaamheid, dat voor de woning van een ernstige zieke, waarvan een spoedig einde verwacht kon worden, een of soms méér van deze mannen in de buurt bleven rondwandelen om zodra de zieke de laatste adem had uitgeblazen, direct hunne diensten te kunnen aanbieden. Hier werd dan het spreekwoord ‘De een zijn dood is de ander zijn brood’ tot een waar woord gemaakt. Het is natuurlijk wel te begrijpen, dat wanneer dat op en neer kuieren door de naastbestaanden van de zieltogende werd opgemerkt, dit bij hen een minder prettige indruk maakte.

- Interview Van den Aker, 1978; transcriptie Hans Hessels, 2014 - Jao, ge hòd van die dôod... Ge hòd van die dôodsbidders hadde, die kwaame dan. Want vruuger, vruuger hadde op veul plòtse as de meense enen dôojen in hèùs hadde, dan wier der zon wèpke bèùte gezèt. En paor stêene teege mekaaren aon èn daor zon palmtèkske tusse, en boske strôoj...

► Klik hier om dit bestand te beluisteren

►Klik hier voor de webpagina van Henk van Rijswijk op CuBra

dòkkele

Tekening: - Cees Robben; Prent van de week, Nieuwsblad van het Zuiden / het Nieuwsblad - uit: Fraters...

werkwoord, zwak

pootjebaden

Tekening: - Cees Robben; Prent van de Week, Nieuwsblad van het Zuiden - uit: Fraters...

- Voorbeeld op de originele systeemkaart van Sterenborg - Meej schôon weer gingeme dòkkele in de Laaj - Bij mooi weer gingen we pootjebaden in de Ley.

- Flaneur (pseudoniem van Antoon Arts); Zonder opschrift; Nieuwe Tilburgsche Courant, 1904-04-16 - En weet ge, wat de schavuit had uitgevoerd? Hij was liefst gaan ‘dokkelen’ in het Bax-ven, en had bij Mie in den Baars een glas melk gedronken en den vos in de kooi bewonderd en de kauwen op het dak.

- Nicolaas Daamen; Handschrift Tilburgs dialect, 1916 - dokkelen - met de bloote voeten door het water loopen

- Kees en Bart; dialoog in Tilburgsche Post, 1922-193? - as ‘t blank stao moete dokkelen

- Piet Heerkens; De Mus, 1939:

STERKE VROUW

Ziede gij daor dè weuwke gaon?
Ze hee d’r witte klumpkes aon.
Ze staawt nog stevig deur de sneuw
al is z’al ruim ‘n halve euw.

D’r muts is sneuw, d’ren rok is roet,
d’ren maantel, jao, die stao se goed.
Ze dokkelt nog zo dapper deur,
't is nog 'n kraachtig wijfken, heur!
 

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1957-07-04 - Enkel kender in de Laai/ Dokkelen wè in d’n braai
- Cees Robben; Prent van de Week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1985-06-07 - Ik zèè mee m’n mokkel in de Laai wiste dokkele...
- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1961-06-30 - Gaode zwemme, Naris... / Zwemme... / Ik kan nog mar aamperkes dokkele...

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - dur ut slèèk dòkkele - door de modder lopen

- Pierre van Beek; Tilburgse Taalplastiek afl. 152, Nieuwsblad van het Zuiden, 1972-04-11 - Een typisch woord uit onze streken is het werkwoord "dokkelen" voor pootje baden. In Van Dale treffen wij het niet aan. In Tilburg gingen we vroeger "in de Laai dokkelen". Zou er hier een verband bestaan met "dokkeren"? Daarmede werd aangegeven het geluid, dat de wielen van een kar of wagen in de karsporen van een landweg maakten. Ook bij het waden door tot even onder de knieën reikend water, zoals dat ook bij ons "dokkelen" voorkwam, ontstaat door het opgestuwde water een enigszins dof geluid. In beide woorden kan men dan een klanknabootsing ontdekken.

- Elie van Schilt; Tilburg waor zen oe bossen; CuBra, circa 2000 - Bekaant tegen Lòòn op Zaand lagen de plakken, ok wel genoemde ut Lons Laaike, ut waren verschillende plaassen, rondom groeide er haai, daor gingen we ’s zomers ok wel dokkelen, zwemmen konde er nie, ut was te ondiep. [Bedoelde vennen maken nu deel uit van het natuurgebied Huis ter Heide tussen Loon op Zand en De Moer. Het grootste ven heet het Leikeven.]

- Ed Schilders; Tilburg aan de Ley, het lied van Peerke Donders; de Tilburgse Revue ‘Gloria Historia’, 2009:

Ja, ik heb in Suriname heel m’n leven hard gewerkt
Tussen lepra en melaatsheid, tussen ziekenhuis en kerk
Het was uit naastenliefde, en het was een hels karwei
En ik droomde écht waar élke nacht… van Tilburg aan de Ley.
 

Bij het laatste zonlicht las ik vaak een stuk uit mijn brevier
Of ik bad een rozenhoedje in mijn boot op de rivier
Dan stroomde traag de Coppename links en rechts voorbij
En dan dacht ik bij m’n eige: Kijk, ’t water van de Ley.
 

Ik zag ziekte, dood, dag in dag uit, ellende, slavernij
En dan smeekte ik ‘Wi Tata’ - Onze Vader, maak ze vrij
Wat zou ik dan nog treuren om mijn schaapjes op de hei
Maar ik wou nog één keer dokkelen in’t water van de Ley!
 

Refrein
Dit maakt me blij! - Dokkele in de Ley!
Dit maakt me vrij! - Dokkele in de Ley!
 

Nee, ik ben nooit meer teruggekeerd, ik had het veels te druk
Met verzorgen van melaatsen, en hun vleugje klein geluk.
Ik kan niet t’rug en daarom maakt dit water mij zo blij
Dat ik hier nu kan staan dokkele in’t water van de Ley.

Foto: Frans van Aarle

- Stadsnieuws; Dialectrubriek, 2010-12-15 - In de vekaasie fietsteme nòr Esbeek om te gòn dòkkele in de Flaos. - In de vakantie fietsten we naar Esbeek om te gaan pootjebaden in de Flaas.

- Kernkamp; Dialectenquête, 1876 - hij dokkelt in de Laai - baadt in de Lei

- Jan Naaijkens; Dè’s Biks, 1992 - dokkele - pootje baden

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 – 1. gezegd van geluid door stoten op straatstenen; 2. teuten, kloten, niet vooruit kunnen.

- De Jager; Woordenboek der Frequentatieven, 1875 – dokkelen - dokken - beide heeft Kiliaen voor duikelen, duiken; zie ook Ten Kate II 172

- C. Verhoeven; Herinneringen aan mijn moedertaal, 1978 - dokkelen - wat onhandig en onzeker lopen, gezegd van kinderen en van mensen die zich over een slechte weg, bijvoorbeeld door de modder te voet voortbewegen. Ook ‘pootjebaden’.

- L.L. de Bo; Westvlaamsch idioticon, Gent 1892 - donkelen - duiken

- A.A. Weijnen; Etymologisch dialectwoordenboek, 1995 – dokkele - pootjebaden (midden van Noord-Brabant) Mogelijk iterativum bij 17e-eeuws dokken, duiken (of ‘doen duiken’?)

- WBD III.1.2:160 – dokkelen - waden

- WBD III.1.2:161 – dokkele - pootjebaden

- WBD III.4.4:185 – dokkelplaats - doorwaadbare plaats

dòkkeltje

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

dokkeltje

- Frans Verbunt; Tilbörgs vur tonpraoters, zeuvende perbeersel, 1996 - klein meisje

- WTT 2017 - waarschijnlijk gezien de wijze waarop kleine kinderen enigszins waggelend lopen

dòkmardeur

zelfstandig naamwoord  

- Ruud Damen & G.W.J. Steijns; Et Buukske, Wè en hoe in de Tilburgse Taol, 2008 - donateur van de carnavalsstichting Tilburg: dok maar door; dokken - betalen, geld doneren.

dökplank

zelfstandig naamwoord

duikplank

- Dirk Boutkan & Maarten Gosling Kossmann; Het stadsdialekt van Tilburg, 1996 - dökplank

dökt

persoonsvorm van ‘dèùke’; tegenwoordige tijd enkelvoud 2e + 3e persoonsvorm van ‘dèùke’, met vocaalkrimping

duikt

dòkter

zelfstandig naamwoord

dokter

- Karel de Beer; Tilburgs Bijnamenboek, 2000 - den dòkter - dr. Schuerman

- Karel de Beer; Tilburgs Bijnamenboek, 2000 - den dòctòr - P.C. de Brouwer

Dokus

eigennaam

verkorting van Judocus

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1967-04-28 – Jan Dokus en z’n Fillemien...

►dookus

dòl

de bewijsplaatsen zijn onduidelijk in benoeming van de woordsoort: bijvoeglijk naamwoord, bijwoord of eerste lid van een samentrekking

dol

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - dòlle kôop - koopje

- WBD III.1.4:230 – dol - razend van woede

- WNT - dollekoop - koop tegen spotprijs, spotkoopje

dòlder

zelfstandig naamwoord

daalder; destijds munt met waarde van anderhalve gulden

- Voorbeeld op de originele systeemkaart van Sterenborg - En goej klap is enen dòlder wèrd.

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1985-11-22 - Vur ’n haffel dolders...

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - den irste klap is enen dòlder wèrd - de eerste klap is een daalder waard

dòlderij

zelfstandig naamwoord

moeilijkheden

- Nicolaas Daamen, Handschrift Tilburgs Dialect, 1916 – ergens mee in de dolderij komen

dölleke

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

lief meisje

- Paul Spapens et al.; Goedgetòld, diksjenèèr van de Tilburgse taol, 2004 - dè klèèn dölleke van onze Toon

döllekes

zelfstandig naamwoord, meervoud

- Henk van Rijen; Mèn Tilbörgs Wôordeboek, 1998 - denneappels

dòllik

bijwoord

dadelijk, meteen

- J.M. Van der Donck; Mooi Truike, in Joh. A. Leopold en L. Leopold, Van de Schelde tot de Weichsel, deel 1, 1882 - ...docht ik dollik... - daar geannoteerd met ‘dadelijk’

- J.M. Van der Donck; Mooi Truike, in Joh. A. Leopold en L. Leopold, Van de Schelde tot de Weichsel, deel 1, 1882 - Truike kik dollik nuwsgierig op.

dölper, dölleper

zelfstandig naamwoord

dorpel

met verwisseling van de r en de l

- Cees Robben; Prent van de Week; Nieuwsblad van het Zuiden, 1965-10-15 – De dölleper van de Körrevelse kerk...

►dörpel

dòls

zelfstandig naamwoord, meervoud

moeilijkheden, trubbels, dolligheid

- Voorbeeld op originele systeemkaart van Sterenborg - Meej den dieje hèmme veul dòls gehad.

- J.H. Hoeufft; Proeve van Bredaasch Taal-eigen, 1836 - veel of grooten dol met iets hebben - ...veel moeite...

- A.A. Weijnen; Dialectatlas van Noord-Brabant, 1952 - dols komt voor naast ‘laast’; ‘geneuk’

- A.A. Weijnen; Etymologisch dialectwoordenboek, 1995 - dol - moeite, last

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 - dollatie (dóla’si) - drukte, herrie, beweging

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 – dol - last, moeite, leed, beslommeringen

- Jan Naaijkens; Dè’s Biks, 1992 - dols - moeilijkheden

- WBD III.1.4:358/383 – dols - moeite; drukte

- WNT – dol - thans boven den Moerdijk niet meer gewoon; last, moeite

dòlt, dòlde

werkwoord, persoonsvorm; tegenwoordige tijd; verleden tijd van ‘daole’, met vocaalkrimping

daalt/daalde

dom

zelfstandig naamwoord

naaf (afgeleid van ‘duim’)  

- WBD II:2764 - dóm - naaf

- WBD III.1.4:33 - dom - idem

- WNT – dom, doem - bijvorm van ‘duim’ - naaf

Domien

eigennaam

Dominicus

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1960-07-22 – “Oew slekbord rammelt...” riep Domien.

- Cees Robben; Prent van de Week, Nieuwsblad van het Zuiden, 1984-03-02 - Moete dè zien, Domien...

dömke

zelfstandig naamwoord, verkleinwoord

duimpje; centimeter

- Nicolaas Daamen, Handschrift Tilburgs Dialect,1916 - De duimkes is vur iemand warm houden. [duimen voor iemand]

- WBD III.1.1:155 – duimke - duim

döms

bijvoeglijk naamwoord

duims, een duim dik

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 – duims - een duim dik; dömse planke

- Cornelissen & Vervliet; Idioticon van het Antwerpsch, 1899 – duims(ch) - eénen duim lang, breed of dik; duims(ch)e planken

dondekaoters

tussenwerpsel, krachtwoord

samentrekking van donders + kater

- Een roestpraatje; Weekblad van Tilburg, 1867-10-05 - Komt hersop, in 't huukske; griest en lutske ’t is dondekaoters kaauw.

donderdaag

zelfstandig naamwoord

donderdag

- Kernkamp; Dialectenquête, 1876 - Donderdaag

donderjaoge

werkwoord, zwak

herrie maken, vervelend doen

donderjaoge - donderjaogde - gedonderjaogd

- Voorbeeld op originele systeemkaart van Sterenborg - Zèn de kènder wir ònt donderjaoge!

- WBD III.1.4:401/410 – donderjagen - zich vervelen, vervelen

- A.P. de Bont; Dialect van Kempenland, 1958 – donderjagen (dóndarja.ge^n) - razen, tieren, leven en rumoer maken

- WNT - donderjagen - het iemand lastig maken, zaniken, zeuren,vervelend zijn

donderleider

zelfstandig naamwoord

bliksemafleider

- WBD III.2.1:65 - donderleider - bliksemafleider

donderstraole

werkwoord, zwak

► donderjaoge

Dongesewèg

toponiem

Dongeseweg

- Cees Robben; Prent van de Week; Roomsch Leven, 1960-01-02 - Op den Dongeseweg... bij de minsten van al (...) [Bij het woonwagenkamp; aan de Dongenseweg was jarenlang een woonwagenkamp gesitueerd]

donker

bijvoeglijk naamwoord

donker

Tekening: - Cees Robben; Prent van de week, Nieuwsblad van het Zuiden / het Nieuwsblad - uit ‘3 jaar voetbal concentratie’ van A.P.M. v.d. Ven jr., 1946

- Mandos; Brabantse spreekwoorden, 2003, opgetekend Tilburg 1931 - zo donker as et bakkes van de hel

- Mandos; Brabantse spreekwoorden, 2003, opgetekend in Tilburg 1973 - Onze Lieve Vrouw stao in het donker, men zit er krap bij.

- WBD III.2.3:190 - donker brood - zemelenbrood

- WBD III.4.4:2 - donkere maan - nieuwe maan

- WBD III.4.4:16 – donker - bewolkt

- WBD III.4.4:238 - donker worden - schemeren