1752
Bijdrage van Jos Swiers
Deze tekst
verscheen oorspronkelijk als onderdeel van de fotografische
heruitgave van Vir-Viridis door De
Althaea Pers, Den Haag 2011, oplage 15 exemplaren. |
Vir-Viridis
Ver-vert in het Latijn
Een anonieme vertaling
anno 1752
De Althæa Pers
De uitgave
Titel: Traduction en vers latins du Ver-Vert de M.
Gresset, Par M***. Docteur en Médecine.
Imprint: Paris, l’Imprimerie de d’Houry Fils, rue
vieille Bouclerie, au Saint Esprit & au Soleil d’Or.
Afmeting: 4 °
Collatie: A-C4
Vingerafdruk: 175204 – Aij vab : C $a
Typografische informatie: x (typografische
titelpagina), i (letter romein en italic)
Gebrocheerd in omslag (18,9 x 12,3 cm) van grijsgroen
karton, eenzijdig bedrukt met strokartonmotief in groen en bruin.
Boekblok: 18,5 x 12 cm.
II, 21, I pp.
[1]; titelpagina, 3-23: tekst, [24]: approbatie en
registratie.
Nadere
beschrijving en toelichting
De
titelpagina bevat voorafgaand aan de titel een gecentreerd gedrukte
9. Het is niet uitgesloten dat deze uitgave een onderdeel vormde van
een verzameluitgave, waarbij voor deze publicatie het volgnummer 9
gold. Dergelijke uitgaven zijn uit die tijd bekend, onder andere ook
voor Franse uitgaven van Ver-Vert die werden gevolgd door
brieven, brochures en pamfletten daarover. Er is in elk geval een
convoluut bekend met tien van dergelijke uitgaven uit 1739.
(1)
De
titelpagina is typografisch opgeluisterd met een ronde
ornamentversiering, opgebouwd uit drie verschillende ornamenten.
Onder het imprint is een dubbele balk opgenomen met daaronder de
datering in Romeinse cijfers en de melding van goedkeuring.
De
tekstpagina’s zijn aan de bovenzijde gecentreerd genummerd (1) –
(20) – (19). Het paginanummer voor de laatste pagina (19) is een
zetfout; dit had (21) moeten zijn.
De
eerste tekstpagina bevat onder de paginering een rechthoekig
ornament, opgebouwd uit vier verschillende ornamenten. Onder dit
ornament staat de Latijnse titel Vir-viridis met daaronder de
aanduiding Carmen en daaronder een dubbele balk Deze balk
wordt steeds herhaald aan het begin van elk van de daaropvolgende
drie zangen. De initiaal van de eerste zang is over drie regels
geplaatst in een typografische, vierkante ornamentversiering,
opgebouwd uit twee verschillende ornamenten. De daaropvolgende
zangen 2, 3 en 4 beginnen ook met alleen een initiaal, nu over
telkens twee regels. Aan het eind van de tweede zang is een
driehoekige ornamentversiering opgenomen, bestaande uit twee
verschillende ornamenten. Het slot van de derde zang bevat eveneens
een driehoekige ornamentversiering, bestaande uit vier aparte
ornamenten.
De tekst
wordt afgesloten met het woord FINIS.
De
titelpagina vermeldt aan de onderzijde: Avec Approbation &
Permission. De laatste tekstpagina bevat onder FINIS een
dwarsbalk met daaronder: Lû & approuve’, ce 8 Mai 1752.
Crebillon.
De
achterpagina begint met een de bovenzijde een dubbele dwarsbalk en
daaronder de formele approbatie (toestemming om te mogen drukken)
door een zekere BERRIER op 17 mei 1752 en daaronder de
vermelding van de registratie in het Livre de la Communauté des
Libraires & Imprimeurs de Paris op 16 juni 1752 onder nummer 3503
door J. Herissant, adjunct.
In 1734
laat de Franse auteur Jean-Baptiste-Louis Gresset (1709-1777) zijn
satirisch-komische gedicht Ver-vert over een papegaai in een
nonnenklooster het licht zien. Van deze versie zijn tot op heden
geen exemplaren bekend. Informatie daarover is alleen afkomstig uit
een aantal bronnen uit de tweede hand. (2)
De eerste uitgave waarvan wel exemplaren bewaard zijn gebleven, is
die uit 1735, uitgegeven in Den Haag. Dat het gedicht een grote
populariteit kende, blijkt wel uit het zevental drukken dat nog in
1735 en 1736, niet alleen in Den Haag maar ook in Amsterdam en
uiteindelijk ook in Frankrijk (Rouen) zelf, tot stand kwam. Daarna
zijn van het gedicht ontelbaar veel versies verschenen in tientallen
Franse verzameledities en in vertalingen in vele talen, waaronder in
het Nederlands. (3)
Een
opvallende vertaling is een Latijnse bewerking uit 1752. De auteur
is een zekere M, ‘Docteur en Médecine’. Wie deze M is, blijft tot op
de dag van vandaag ongewis. Naspeuringen hebben niet geleid tot enig
aanwijzing in welke richting de vertaler gezocht moet worden.
(4) Weliswaar doet Gérard Oberlé de
suggestie dat het mogelijk een zekere M. Graesse zou zijn geweest,
maar ook hij geeft aan dat dit niet meer dan een mogelijkheid is en
dat ieder bewijs verder ontbreekt. (5)
Het is ook maar de vraag of ‘Docteur en Médecine’ een op waarheid
berust feit is, of slechts als afleiding dienst doet voor de auteur
om niet ontdekt te worden. Het valt echter op dat de uitgever
d’Houry Fils verder nooit enig werk van of over Gresset heeft
gepubliceerd, maar dat hij wel gespecialiseerd was in medische
publicaties. Dat maakt de aanduiding ‘Docteur en Médecine’ zeker
iets waarschijnlijker. Zou M dan toch gezocht moeten worden onder de
omvangrijke lijst van medische auteurs van d’Houry Fils?
De tekst
van de uitgave zelf is feitelijk geen vertaling van Gressets
Ver-vert maar een bewerking. De omvang van de Latijnse versie is
nauwelijks eenderde van die van de Franse tekst. Wel is de indeling
in vier zangen gehandhaafd. Om praktische redenen past de auteur
geen eindrijm toe. Voor het Latijn is dat door de woordvervoegingen
altijd al een bijna ondoenlijke zaak, laat staan als er ook nog eens
sprake is van omzetting vanuit een andere taal. Dat het inderdaad om
een poëtische omzetting gaat, is te zien aan de toepassing van de
metrische zesvoetige hexameter. Deze ‘metrische berijming’ is zowel
in de Griekse als de Latijnse literatuur uit de Oudheid op grote
schaal toegepast.
De
vertaler heeft ook een oplossing bedacht voor de titel. Het Franse
Ver-vert heeft hij omgezet naar Vir-viridis, dat
groen, groenachtig betekent. Daarmee heeft hij het Franse
vert rechtstreeks kunnen omzetten naar het Latijn. Mogelijk
heeft ook meegespeeld dat het Latijnse woord voor papegaai luidt:
avis viridis. Het eerste deel van de Latijnse naam vir kent
semantisch geen overeenkomst met het Franse ver. Hoe het
Franse ver in de combinatie met vert vertaald zou
moeten worden (letterlijk betekent het worm), is niet helder. Het
latijnse vir betekent man, persoon.
Veel
waarschijnlijker is dat de vertaler heeft gedaan wat mogelijk ook
Gresset tot zijn titelgeving heeft gebracht: de eerste letters
herhalen. Hoe dan ook liggen zowel de Franse als de Latijnse titel
goed in het gehoor. Latere vertalingen in andere talen halen het
niet bij deze oplossing, waarbij de Franse en Latijnse versie van de
titel bijna volmaakt in elkaars verlengde liggen.
(6)
In 1809
levert Charles Alexander (1797-1870) een huzarenstukje door op
twaalfjarige leeftijd ook een vertaling van Ver-vert naar het
Latijn af te leveren. Hij blijft voor de titel echter volledig
schatplichtig aan de anonieme auteur uit 1752 door zijn uitgave ook
Virviridis (maar hier zonder scheidingsteken tussen Vir
en viridis)) te noemen. Zijn twaalfjarige brillance kon hem
blijkbaar niet aan betere ideeën helpen.
Van de
Latijnse uitgave uit 1752 zijn – naast het hier beschreven exemplaar
uit de collectie van Jos Swiers – voor zover bekend nog twee andere
exemplaren bewaard. Het eerste berust in de Bibliothèque Nationale
de France in Parijs. (7) Het tweede is
in bezit geweest van de bekende bibliofiele verzamelaar dr. Félix
Durosier, later opgenomen in de bibliotheek van Raymond Queneau en
na diens dood in 1976 terecht gekomen bij de antiquair Gérard Oberlé
van Antiquariaat Libraire de Manoir de Pron in het Franse Montigny
sur Canne.
Colofon
In de
bibliotheek van Jos Swiers bevindt zich een exemplaar van
Vir-viridis, de Latijnse vertaling uit 1752 van het beroemde
Franse gedicht Ver-vert van Jean-Baptiste-Louis Gresset
(1709-1777) over een papegaai in een nonnenklooster. Op dit moment
is een groep papegaaienliefhebbers in de weer om dit gedicht opnieuw
naar het Nederlands te vertalen. Deze uitgave heeft tot doel hen
daarbij moreel te ondersteunen. Naast een facsimile van de Latijnse
uitgave uit 1752 is een beschrijving met toelichting opgenomen. Het
frontispice is een portret van Gresset, afkomstig uit Edouard
Mennechet, Le Plutarque Français: Vies des Hommes et Femmes
illustrés de la France, depuis le cinquième siècle jusqu’à nos
jours, avec leurs portraits en pieds gravés sur acier. Tome V,
p. 140.
De tekst
is opgemaakt in het font Verdana en afgedrukt op 80 grams Adagio
vert. Het facsimile is afgedrukt op 80 grams Conqueror crème. Het
omslag is 300 grams groen karton.
De
oplage bedraagt 15 genummerde exemplaren.
Deze
internetpagina is gebaseerd op nummer
15 /
15
De
Althæa Pers
’s-Gravenhage
22 mei
2011 |
(1)
VER - VERT ou les
voyages du perroquet de Nevers. (Recueil de 10 pièces). S.n., A
Amsterdam, 1734 - 1738, In 12 (9x16cm), relié.
[Réunion de 10 éditions, la plupart de Gresset lui-même: Ver-Vert ou
les voyages du perroquet de nevers. Le caresme impromptu. Et le
lutrin vivant. A Amsterdam. 1735. (A La Sphère); La chartreuse
Epitre A M.D.D.N. S.l. S.n.; Les ombres Epitre à A.M.D.N. S.l .S.n.;
Lettre adressée à M. l'abbé Marquet (sans page de titre); Reponse de
M. l'abbé M*** à la lettre de M. l'abbé G*** (Un faux-titre); Vers
extraits d'une lettre à Monseigneur de Luçon. (Un faux-titre);
Copies de trois lettres de monsieur Rousseau, sur le Ver-Vert... A
La Haye. 1736.; Epitre de monsieur Gresset à sa muse. A Amsterdam.
1736.; Epitre à mes dieux penates (Bernis, Gresset). A Amsterdam.
1736.;Epitre de monsieur Gresset sur sa convalescence. Chez Prault.
A Paris. 1738.
(2)
Naast bronnen als de
bibliografische gegevens in de uitgave uit 1811 van A.A. Renouard,
is het de melding van de exacte varianten t.o.v. de versie uit 1734
die is opgenomen in: Gresset, Ver-vert, Le Carême in-promptu, Le
Lutrin Vivant, Libraire des Bibliophiles, Paris, 1872, p.55-58.
Dit betekent dat de bezorger, G. D’Heylli op een of andere manier
inzage moet hebben gehad in de oereditie uit 1734. Hij meldt
bibliografisch: Vair Vert ou les Voyages du Perroquet de la
Visitation de Nevers, poëme héroï-comique, à La Haye, chez Guillaume
Niegard, M D CC XXXIV.
(3)
Voor Nederland is een
informatief overzicht beschikbaar op:
http://www.cubra.nl/PM/Gresset_Edities.htm
(4)
Ook de raadpleging van
de goedkeurende instanties in Parijs levert geen aanwijzingen op.
(5)
Gérard Oberlé is de
eigenaar van antiquariaat Libraire de Manor de Pron in Montigny sur
Canne, Frankrijk.
(6)
Zo is er een Duitse
prozavertaling met de titel Papperle (1760, mogelijk al 1750 of
1752) en een Nederlandse met Groentje (184* en 1843).
(7)
Signatuur YE-9372.
|