Bijdrage aan het Vriendenboek voor Jan Elemans, dichter - bij gelegenheid van zijn 90ste verjaardag, zonder plaats., zonder uitgever, 2014.

Elemans' Nijmegen

Nijmegen. Stad onder de Keizerskroon. Voorwoord van Anton van Duinkerken. Tekst door Jan Elemans. Een verzameling foto's van Wim K. Steffen. Kleurenfoto's van M. Woldringh, Typografische verzorging door Helmut Salden. N.V. Uitgeverij' W. van Hoeve, 's-Gravenhage, Bandung 1957 [=1956], 136 pp. Voor de uitgave werd een prospectus verspreid.

Van jongs af ben ik vertrouwd met het fotoboek over Nijmegen van Jan Elemans. In de grote boekenkast, nog een Amsterdams erfstuk van de dichter Eduard Brom (1862-1935) die in onze voorkamer stond in de Regentessestraat te Nijmegen, lag dit boek bij de folianten voor het grijpen. Van die collectie uiteenlopende kijkboeken, waaronder geïllustreerde boeken met werk van Rodin en Da Vinci, maar ook fotoboeken van Martien Coppens, ging een sterke aantrekkingskracht uit. Omdat ik onlangs het plan opvatte Jan Elemans te bezoeken in Huissen, zijn huidige woonplaats, nam ik het boek opnieuw in handen en nu viel me op hoe boeiend de uitgave was gebleven.

Op maandag 3 februari 2014 vertelde Jan Elemans mij hoe dit boek tot stand was gekomen. Het contact werd in 1955 gelegd door de onvolprezen culturele ambassadeur Frans Dickmann, die als gemeentevoorlichter de coördinatie voerde. Elemans herinnerde zich meteen de eindeloze en soms barre speurtochten door stad en omgeving met fotograaf Wim Steffens, die hiervoor steeds uit De Steeg (Gld.) moest overkomen. Steffens had een goed oog voor compositie en hield bovendien van het sterke fotografische contrast dat sneeuw teweeg kan brengen. En inderdaad, opvallend veel foto's in het boek zijn in wintersfeer afgebeeld. Elemans kwam terug op het vruchtbare contact tussen hem en mijn vader, Anton van Duinkerken, die de inleiding voor het boek schreef. Hierin stemde Van Duinkerken zijn essay over het Nijmeegse volkskarakter af op Elemans hoofdtekst, die uitging van een vijftal locaties: de Valkhofhoogte, de Sint Steven, de Belvédère, het Stadhuis en de Waalbrug. We spraken over de opmerkelijke kwaliteit van het boek dat weliswaar destijds een momentopname weergaf, maar ruim een halve eeuw later als een 'klassieker' beschouwd kan worden. Opdrachtgever was de Gemeente Nijmegen die al verschillende jaren originele relatiegeschenken had verwezenlijkt en nu de gelegenheid aangreep om binnen de serie 'Fotoboeken over Nederland' van de Haagse uitgeverij W. van Hoeve een Nijmeegse uitgave te bezorgen 1).

In deze reeks werd in duo-vorm samengewerkt tussen een bekendere schrijver en een beroepsfotograaf. Zo verschenen onder andere: Nederland door Mr E. Elias met Ed. van Wijk als fotograaf; Bertus Aafjes over Den Haag en Simon Carmiggelt over Amsterdam met dezelfde fotograaf. Nog een aantal delen verschenen in deze serie. Jan Elemans als Nijmeegse neerlandicus en geboren verteller werd gekozen als tekstschrijver voor dit fotoboek en Anton van Duinkerken, die vanaf 1952 in Nijmegen woonde, werd gevraagd als ervaren inleider. Fotograaf Wim Steffen (1907-1998) maakte in zijn zwart-wit fotografie graag gebruik van diagonale zichtlijnen en verticale doorzichten. Sommige zichtpunten nam hij vanuit een hoge horizon. Hij was bij uitstek een fotograaf die het stadsbeeld met smaak in beeld kon brengen, wellicht omdat hij geen Nijmegenaar was. Zijn foto's zijn stuk voor stuk kunstwerkjes, die in koperdiepdruk uitstekend gereproduceerd zijn. Dat geldt trouwens ook voor fotograaf M. Woldringh (1915-1968), die de toen nog vrij zeldzame kleurenfotografie goed beheerste. Zijn ijle winters gezicht op Nijmegen met zijn karakteristieke stadssilhouet genomen vanaf de Waalbrug waarmee het boek opent, is daar een buitengewoon staaltje van. De harmonische uitvoering van het boek is van de grafisch vormgever Helmut Salden (1910-1996). Hij tekende de fraaie letters 'Nijmegen' voor het stofomslag en de gouden belettering voor de band. Ze blinken uit door vorm en spatiëring. De vlakverdeling van het binnenwerk met de schikking van de vaak aflopende foto's op tegenover elkaar liggende pagina's werkt inhoudelijk aanvullend en resulteert in een evenwichtig rustig geheel. De plaatsing van de onderschriften en paginering dragen hieraan bij. Hoe alert Salden was bij de boekverzorging blijkt uit zijn anekdotische opmerking bij de drukproeven van Van Duinkerkens tekst, waar in het begin twee onder elkaar staande afbrekingen Nij- voorkwamen en hij daarom adviseerde er een woordje aan toe te voegen om dit lelijke duiveltje uit de bladspiegel te verjagen 2).

Over het geheel genomen is Elemans er in het boek op speelse wijze in geslaagd het verleden en het moderne leven samen te brengen en dat is in de fotoreportage suggestief terug te vinden.

De verschijningsdatum van het boek was gepland op vrijdag 30 november 1956 en de presentatie vond plaats in de Trèveszaal van het Nijmeegse Raadhuis 3). Daarbij werd het eerste exemplaar door de uitgever Wim van Hoeve aan burgemeester Charles Hustinx aangeboden. Die op zijn beurt de uitgever dankte en tegelijkertijd de tentoonstelling van Wim Steffens in de Schepenzaal voor geopend verklaarde. Door Jan Brinkhoff, die Nijmegen destijds karakteriseerde als 'de stad van lopers en slopers', werd het boek vol lof besproken 4).

De Waalbrug. Foto van Wim K. Steffen uit het besproken boek.

Aantekeningen 

1 De Nederlandse oplage bestond uit 6000 gebonden exemplaren, waarvan naast de handelseditie een gedeelte als relatiegeschenk voorzien was van de extra gedrukte opdracht:. 'De Keizerstad schonk U dit boek om met woord en beeld de herinnering te voeden, die de vriendschap onderhoudt'.  Van de buitenlandse edities, die f29,50 kostten, was ook een gedeelte voorzien van de opdracht.

2 Katja Vranken e.a. Helmut Salden. Letterontwerper en boekverzorger. Uitgeverij 010, Rotterdam 2003. Nijmegen: beschreven in de oeuvrecatalogus onder nr. 408, p. 165. Prospectus en buitenlandse edities worden hierbij niet vermeld.

3 'Nijmegen. Stad onder de keizerskroon'. Ongesigneerd verslag in de rubriek: Nieuws uit stad en omgeving. De Gelderlander, 01-12-1956, Nijmeegse editie, p. 2, met drie uit het boek overgenomen foto's. Onderaan deze krantenpagina maakte boekhandel Berkhout bovenstaande reclame voor de uitgave.

4 Nijmegen. Stad onder de Keizerskroon. [Door] Br. [= J.M.G.M. Brinkhoff]. Numaga. Tijdschrift gewijd aan heden en verleden van Nijmegen en omgeving, 4(1957), nr. 1, februari 1957, rubriek: Boekbespreking, p. 30-32.