Wegwijs in het Tilburgs gemeentearchief

Het Nieuwsblad van het Zuiden - donderdag 11 maart 1976

 

"Ik zou niet graag willen, dat iemand kan vermoeden welk leed mijn moeder is aangedaan"... Met deze woorden schonk, op het einde van de vorige eeuw, een oude dame aan een Tilburger een doos familiepapieren, die de gegevens van een toen al 100 jaar oude familietragedie van Tilburgers verborgen. Er is met de nodige terughoudendheid uit gepubliceerd totdat het verhaal plotseling werd afgebroken op het moment, dat de dramatiek zich in Tilburg scheen te gaan ontwikkelen... Hoe wij dat allemaal weten? Dat vonden we, een aantal jaren geleden, in het Tilburgse gemeentearchief. En daarmee zijn we dan meteen op een wat spectaculaire manier beland waar we zijn willen: De betekenis van het Tilburgs archief.

Een ontdekking van dit archief op geheel ander gebied was o.a. het feit, dat Vincent van Gogh een paar jaren van zijn jeugd in Tilburg doorbracht, daar aan de Rijks H.B.S. studeerde en woonde aan het St. Annaplein. Voor onze stad een feit van cultuur-historische betekenis, want ieder, die zich in de toekomst geroepen voelt een biografie over Van Gogh te schrijven, zal daarbij niet om Tilburg heen kunnen. De ontdekking leidde ook tot het aanbrengen van een bronzen gedenkplaat op Van Goghs woning aan het St. Annaplein.

 

Het woord "archief" roept wel eens verklaarbare maar daarom nog niet juiste associaties op, waarbij lijvige folianten, moeilijk te ontcijferen schrift, een muffe geur en stof van eeuwen een hoofdrol spelen. De werkelijkheid in Tilburg is evenwel heel anders. Méér nog dan voorheen komt dit tot uitdrukking na de in de laatste tijd plaatsgehad hebbende uitbreiding en reorganisatie. Het is er ruim, royaal en luchtig - daar onder in het souterrain van het Paleis-raadhuis. Tot de misvattingen behoort eveneens de gedachte, dat zo'n gemeentearchief uitsluitend ten dienste zou staan van de gemeente zelf en verder... nou ja, voor een kleine kring van "elite". Min of meer deskundigen in de dingen, die des archiefs plegen te zijn... Dat klopt al evenmin. Het gemeentearchief staat open voor iedereen, voor de hele gemeenschap en is gratis toegankelijk. Uiteraard richt het zich in de eerste plaats op alles wat direct Tilburg aangaat. Daarover vindt ge documentatie op ruim terrein. Het verrassende is, dat ons archief ver over zijn grenzen heenreikt en daarom veel wetenswaardigs bevat over de Tilburg omringende dorpen en door het bezit van allerhande naslagwerken en reeksen van tijdschriften ook nog zijn "tentakels" naar landelijke contacten uitstrekt. Maar allereerst vormt het dan toch een rijke bron voor locale en regionale historie.

"Dus je moet toch wel deskundig zijn om er wat aan te hebben? Om er de weg te vinden?" horen we al mompelen. Kijk, ook dat is weer eens niet waar al is enige deskundigheid op bepaald terrein een niet te versmaden winstpunt. Historie omvat evenwel zulk een breed gebied, dat daarop de leek gemakkelijk iets van zijn gading vindt voor zinvolle en tegelijkertijd boeiende bezigheid. Onze gedachten gaan daarbij dan uit naar het detailonderzoek - het speurwerk bij uitstek voor de amateur - omdat deze gewoonlijk direct bij de bron zit en de specialist of vakman graag gebruik maakt van de zo ter beschikking gekomen gegevens, die ook voor hem onmisbaar zijn. Om nu eens een paar van die detailonderwerpen te noemen: verzameling van gebruiken en gewoonten van de streek, plaatsnamen, boerderijnamen, veldnamen, waterlopen, boerderijvormen, gebruik van de grond, leefgewoonten enz.

 

Zo begint het

Wie hier in het begin schuchter induikt, doet spoedig de verrassende ontdekking, dat de ware eetlust al etende ontstaat zoals de Fransman dat zegt. Er openen zich nooit eerder vermoede perspectieven. Er duiken links en rechts allerhande vragen op, die de nieuwsgierigheid prikkelen. Haast ongemerkt eet men zich in een rijstebrijberg zodat het nodig wordt zich beperking op te leggen om niet verdwaald te geraken. Maar ge kunt altijd met een korte notitie "tot later" reserveren. Zulk een onderzoek wordt boeiender naarmate ge meer "ingeschoten" raakt en kan zelfs tot een met veel hartstocht beoefende hobby uitgroeien. Vraag dat maar eens aan hen, die zich bv. bezighouden met genealogisch onderzoek. Dat is het uitvissen van familiestambomen en kwartierstaten. Het gaat hier om een liefhebberij, die in steeds stijgende mate beoefenaars trekt. Ook in Tilburg is dit het geval. Vooral wanneer ge van een echt Tilburgs geslacht stamt, kunt ge voor dit doel in ons gemeentearchief aardig uit de voeten.

Het is ondoenlijk om ook maar enigszins bij benadering een beeld te schetsen van het in Tilburg beschikbare materiaal. Het gevaar van een dorre opsomming trotserend geven we enige, allemaal voor de plaatselijke en regionale geschiedenis, belangrijke punten. Ge vindt er: kronieken, jaarboeken, levensbeschrijvingen, dagboeken, memoires, losse gebeurtenissen, oorkonden, notulen, testamenten, contracten van koop en verkoop, huur en verhuur, bevolkingsregisters, trouwboeken, doopboeken, begrafenisboeken, leenregisters, schepenprotocollen, verpondingsregisters, rechtspraak enz. Ook zijn er topografische afbeeldingen zoals oude landkaarten, prenten, tekeningen, ansichtkaarten, foto's en boeken, heel veel boeken en allerhande brochures plus leggers van de Tilburgse kranten. Om maar eens een paar dingen te noemen.

 

Doodeenvoudig

Misschien zijn er nu wel mensen, die dit alles heel attractief - zo niet verleidelijk - vinden, maar... "Het is in het Paleis-raadhuis te doen. Daar zetelt in alle waardigheid de Magistratuur met een hoofdletter... Je komt daar alleen bij officiële gelegenheden... Ik weet van niets!... Ik weet niet hoe ik dat moet aanpakken, hoe ik moet beginnen? Sta ik er niet te kijken als een kat in een vreemd pakhuis?"... Zo gaan wellicht de gedachten. Geen nood! Alles doodeenvoudig! Je stapt gewoon op een goede dag binnen door de deur van het souterrain aan de kant van het voormalige Willemsplein, dus onder het bordes. Je komt in een hal en ziet links een deur met het bordje: "studiezaal". Die ga je binnen en vindt daar onmiddellijk achter een hoge balie een vriendelijke mijnheer of juffrouw. Daaraan vertel je, wat je nu graag eens zou willen uitzoeken. Zij zeggen welk materiaal daarover beschikbaar is en brengen het in de kortste keer bij je, nadat je inmiddels op hun uitnodiging hebt plaatsgenomen aan een van de tafels in die moderne en goedverlichte leeszaal. Nou, dan begin je maar prinsheerlijk en in alle rust te snuffelen, te noteren en te studeren net als de andere aanwezigen. Je moet het dan verder wél zelf doen.

Het parool luidt hier: zelfwerkzaamheid. Maar dat sluit niet uit, dat een ambtenaar altijd bereid is u verder de weg te wijzen en zonodig een methode aan de hand te doen om volgens "klassieke" weg tot uw doel te komen. Die weg kan dan wel eens een hele lange blijken maar als ge over voldoende tijd beschikt, betekent dat geen bezwaar. Geleidelijk aan leert ge de gang van zaken kennen, ge krijgt steeds meer plezier in de u zelf vrijwillig opgedragen taak, raakt er zelfs door geïntrigeerd. Uw ervaring groeit met de dag en na verloop van tijd krijgt ge zelf routine. Niet alleen op het beperkte terrein van uw bescheiden start, maar misschien durft ge nog wel eens een hogere greep te wagen. Van het een komt het ander. Zonder het eigenlijk zelf te merken, zijt ge ingelijfd geraakt in dat merkwaardige gilde van amateuronderzoekers en "archiefclientèle". Dat "lidmaatschap" laat ge u dan niet meer gemakkelijk ontnemen.

 

Ook "curiosa"

Misschien komt de hierboven gegeven materiaalopsomming wat "plechtig" over. Weet dan, dat er hele partijen boeken en geschriften te raadplegen vallen, die verduiveld leuke dingen bevatten. Over Tilburg, omgeving en nog wel verder ook. Je hoeft werkelijk niet met een uitgestreken gezicht over perkamenten folianten gebogen te zitten. Er is veel "curiosa". Juist ter illustratie daarvan startten wij dit artikel op de manier zoals dat geschiedde. Maar er zat toch ook nog een bijbedoeling achter. We hebben namelijk enige reden om aan te nemen, dat de doos met familiepapieren, waarvan hierboven sprake was, zich vermoedelijk nog altijd in Tilburg bevindt. Maar waar? Kan iemand ons op het spoor zetten? Het verhaal gaat over twee meisjes van een Tilburgs emigrantenpaar naar Duitsland. Beide ouders stierven daar te Grevenbroich aan de pokken, zodat de kinderen verweesd achterbleven in een vreemd land, waar zij geen contacten hadden. Op eigen gelegenheid zijn de twee per postkoets naar Tilburg gereisd. Een heel avontuur in die dagen! Zij namen hun intrek in hotel "Den Engel" in de Zomerstraat en hadden documenten bij zich. Bij haar gang naar de Heikese kerk werden zij gevolgd door een man, die méér dan gewone belangstelling voor de twee toonde. Hier is de geschiedenis afgebroken. Wie levert het vervolg?

 

PIERRE VAN BEEK