Boeiende atlas van de oude Heerlijkheid Tilburg en
Goirle
Het
Nieuwsblad van het Zuiden - vrijdag 30 maart 1973
Overvoerd door de kille moderne zakelijkheid, waarmee
een serie generaties zich geconfronteerd zag, zijn we
sinds enige jaren aangeland in een situatie, waarin weer
de roep om levenswarmte weerklinkt. We constateren een
terugbuigen naar het verleden. Wanneer we al de
verschijnselen daarvan zouden willen optellen, hadden we
aan de vingers van twee handen daarvoor niet genoeg. Al
die symptomen kunnen echter samengevat worden in één
woord. En dat woord is: romantiek. Eens stond het in het
verdomboekje en wie zich als romanticus durfde aan te
dienen, laadde daarmee meteen het odium op zich van niet
bij de tijd te zijn. Waarbij dan wel even over het hoofd
gezien werd, dat de romantiek onsterfelijk is. Ge kunt
haar met de hooivork trachten uit te drijven, vroeg of
laat keert ze toch weer terug.
Bovenstaande overweging werd ons ingegeven door de
inhoud van een grote, kunstleren map met achttien
landkaartfragmenten. "Atlas van Tilborg en Goirle met de
bewoning van 1732 - 1832" staat er in gouddruk als titel
op die map. Deze atlas werd samengesteld en uitgegeven
door L. Langeweg met medewerking van R.M. Peeters,
beiden uit Tilburg. We geloven, dat juist nu de tijd
voor een dergelijke publicatie rijp is. De liefhebbers
kunnen aan de hand hiervan hun neus steken in de
situatie van de oude Heerlijkheid Tilburg en Goirle en
in het bezit geraken van fragmenten van de unieke kaart
van de in gewestelijke, historische geschriften
herhaaldelijk aangehaalde Diederik Zijnen. Met dit
verschil echter dat de kaart hier gebruikt werd als
ondergrond voor de toen bestaande huizen. Zijnen brengt
die niet, al schijnt hij daaraan wel ooit te hebben
gedacht. Het bijzondere van de uitgave ligt nu daarin,
dat geografische situatie en bebouwing in één
overzichtelijk geheel zijn samengevoegd.
Lang
onderzoek
Om dit
te kunnen bereiken was een jarenlang onderzoek in het
Tilburgse gemeentearchief nodig. De vanaf 1737 aanwezige
huizenkohieren, alsmede schepenregisters en notariële
protocollen werden daarvoor nagepluisd. De aansluiting
met de kadastrale gegevens van 1832 kon met zekerheid
worden verkregen. De minuutplans werden nauwkeurig
bestudeerd en de leggers met alphabetische naamlijsten
van eigenaars en percelen vergeleken. En zo kunnen we
thans dus kennis maken met fragmenten van het destijds
bewoonde gebied van Tilburg en Goirle. De juiste ligging
van de percelen in hun oorspronkelijke geografische
omgeving is hier exact vastgesteld. Dat betekent, dat
een aantal topografische moeilijkheden, waarop men in
het verleden bij de studie van de stedelijke
geschiedenis stuitte, thans zijn opgelost. Maar is deze
kaartenverzameling dan alleen voor "de geleerden"? Of
heeft ze de gewone man ook iets te zeggen? Wij dachten,
dat dit laatste wel het geval is. Zeker in het licht van
wat wij in de inleiding van dit artikel zeiden. Wij
ervoeren het tenminste als een ongewoon boeiende en
romantische bezigheid zich over deze kaarten te buigen
en zo in de geest rond te dolen door het oude Tilburg.
Nog vóórdat ge het beseft, raakt ge in de ban van oude
namen, die begrippen vertegenwoordigen, waarover ge wel
eens de klok hebt horen luiden...
Oude
namen
Kijk
daar nou! Daar staat waarachtig het "Jan Aarte Bumke" in
de buurt van 't Ven. Vooruit opa! Vertel eens wat ge van
dat boompje weet! Daar spookte het immers toch! Ach, was
dáár nou de "Pruilhoek"! En wie woont er de dag van
vandaag in de "Kwetterie", de "Borgerie" of in "Den
Bystere"? Zou er nog een pilske te drinken zijn bij "De
waard in 't Groen", vlak bij de "Bagger", daar in de
buurt van de "Hasenest"? En zó zag het er uit rondom het
kasteel op de Hasselt. Ooit gehoord van "Bommels Konte"?
Daarvoor moet ge in de buurt van het "Kraye Ven" zijn.
Van alle
kanten komen de namen op u af. Soms als oude bekenden
met wit geworden haren, soms als raadsels met hun voeten
in een verre tijd maar eigenlijk steeds wel een of
andere associatie oproepend. Zeker is dit het geval met
het grote "Bosch van den Prins van Sultsbach", eertijds
gelegen tegen de grens van de gemeente Udenhout aan de
tegenwoordige Houtse Straat. Eigenlijk kunt ge uren lang
met deze kaarten bezig zijn als ge tenminste voor uw
stad geïnteresseerd zijt. Wél dient ge eerst een beetje
te zijn "ingeschoten", want de kaart van Zijnen is niet,
zoals tegenwoordig gebruikelijk, naar het noorden
georiënteerd. Dat betekent derhalve even wennen.
Ook
Goirle
De
formaten van de op Oud-Hollands papier gedrukte
Atlaskaarten zijn 44x34 centimeter. De huizen staan in
rood gedrukt zodat zij duidelijk uitspringen. De van 1
tot 18 genummerde fragmenten beslaan de volgende
gedeelten:
1. Kerk
en Heuvel.
2.
Veldhoven (Wilhelminapark). Opvallend is hier de zeer
drukke bebouwing in vergelijking met Heuvel en Heike.
3.
Loven.
4. Oerle
en Broekhoven.
5.
Corvel en Laar.
6.
Berkdijk en Rijt.
7.
Hoeven en Hasselt.
8.
Stokhasselt.
9.
Loonsche Commer.
10.
Quirijnstok.
11.
Oost- en West-Heikant.
12.
Moerenburgh.
13. De
Warande.
14.
Klein Tilborg.
Goirle
is met vier stuks vertegenwoordigd, t.w.:
15. De
Herstel.
16. Het
Dorp.
17.
Goolsche Vloed.
18.
Abcoven.
In de
map bevindt zich verder een overzichtkaartje van de
totale heerlijkheid - ook aan de hand van Zijnen. Op
deze kaart werden de vakken ingetekend, waarvan een
kaart aanwezig is. De vakken in kwestie zijn met de
kaarten overeenstemmend genummerd, zodat ge kunt nagaan
hoe zij in het kader van het geheel passen.
Monsterkaart
Wat nu
die kaart van Diederik Zijnen betreft - ook deze heeft
haar geschiedenis. Zij werd vervaardigd in 1760 "volgens
de meetingen door den geadmitteerde Landmeter Daniel
Verhoeven gedaan in 't Jaar 1732". Het origineel bevindt
zich in het gemeentearchief. Maar dat is een beest van
een kaart door haar afmetingen van 3.15 m hoog en 4.15 m
breed. Ga er maar aanstaan om die eens even uit te
spreiden. Gelukkig zijn er op verkleinde schaal
gecopieerde exemplaren verkrijgbaar. De kaart is
opgedragen aan Gijsbertus Steenbergensis, graaf van
Hogendorp, die van 1754 tot 1785 Heer van Tilburg en
Goirle was. Zij bevond zich op het kasteel van de
Hasselt te Tilburg, waar Van Hogendorp woonde en dat in
1858 werd verkocht om een jaar later gesloopt te worden.
Volgens
de gemeenterekening van 1859 blijkt de kaart eigendom te
zijn van notaris J.A. Daamen want van hem koopt ze de
gemeente in oktober van hetzelfde jaar aan. De kaart
bevond zich op dat tijdstip echter nog in het kasteel.
Precies, met ambtelijke nauwkeurigheid uitgekiend,
betaalde de gemeente voor het hele geval f 24,77½. Het
kwam in die dagen letterlijk nog op een halfje aan!
Gratis
De
notaris zelf had er niets voor betaald. We komen dit te
weten uit een manuscript van diens zoon Louis Daamen,
getiteld: "Van de heerlijkheid Tilburg en Goirle en de
Graven van Hogendorp" van 1901. Daar valt te lezen, dat
de kaart rond 1858 door de freules Van Hogendorp aan
zijn vader J.A. Daamen zou geschonken zijn. In die tijd
was F. Suijs (1850-1868) burgemeester van Tilburg. Deze
had wel in de gaten, dat het hier een belangrijk
document voor de geschiedenis van de stad betrof. Een
genre visie, die opvalt omdat men voor historie in die
tijd niet zoveel begrip placht op de brengen!
Burgemeester Suijs zou de notaris er toe hebben
overgehaald de kaart maar aan de gemeente cadeau te
doen. Deze mededeling van de zoon klopt derhalve niet
met de in de gemeenterekening vermelde uitgave.
Er is
nóg een document betreffende de kaart opgeduikeld. Dat
zijn de Handelingen van Raad van 15 maart 1935. Daar
staat vermeld, dat de kaart welke destijds in bruikleen
zou zijn afgestaan aan de gemeente, door Frans Daamen,
zoon van genoemde notaris, aan de gemeente is geschonken
en door de Raad aanvaard.
Geen
restauratie
Toen de
kaart in gemeentebezit kwam, verkeerde zij reeds in een
zeer slechte staat. Het papier is, door de langdurige
inwerking van het licht, bruin geworden en in hoge mate
beschadigd. Tekst en tekening zijn op vele plaatsen
nauwelijks of niet te lezen. Aan restauratie van het
origineel viel niet te denken, evenmin als aan het maken
van een fotocopie. Een ambtenaar van het gemeentelijk
archief heeft ten slotte, in méér dan duizend uren
handenarbeid, de kaart gecopieerd. De oude stijl van
tekening en schrift werd daarbij nauwkeurig aangehouden.
Het resultaat was een calque van de grote kaart op
Codatrace, in één kleur weliswaar maar beter dan het
oorspronkelijke, beschadigde exemplaar. Van deze calque
nu kunnen gemakkelijk fotografische of diazocopieën
gemaakt worden. Bovendien werd een verkleinde,
fotografische copie op ¼ van de ware grootte
vervaardigd, waarvan eveneens reprodukties afgeleid
kunnen worden.
Wie
was Zijnen?
En wie
was nu Diederik Zijnen, de maker van de originele kaart?
We hadden hier te maken met de zoon van de schoolmeester
Johannes Isaak Zijnen en Anna Maria Stolk. Hij werd op
26 april 1730 te Rotterdam geboren. In Brabant kwam hij
terecht als militair ingenieur. Hij bracht o.a. in 1757
de verdedigingswerken van Bergen op Zoom in kaart. Later
diende hij in Cochin-China als hoofd van de artillerie
in de rang van kapitein-luitenant-ingenieur. In die tijd
maakte hij tekeningen van de vestingwerken van de stad
Cochin, waar hij in 1768 stierf. Zijn Tilburgse kaart,
die hij mogelijk in opdracht van de heer van Tilburg
heeft vervaardigd, hield zijn naam levend in onze stad.
Dat zijn werk fragmentarisch nog eens terecht zou komen
in de fraaie Atlasmap, welke thans voor ons ligt - en
dan nog uitgebreid met gegevens waar hij zelf nooit aan
is toegekomen! - heeft Zijnen nooit kunnen dromen.
PIERRE
VAN BEEK