CUBRA

INHOUD PIERRE VAN BEEK
HOME 
BRABANTS
KUNST
FOTOGRAFIE
TEKSTEN
AUTEURS
AUDIO
SPECIAAL

PRINT

Pierre van Beek - Heemkunde-artikelen

 redactie: Ben van de Pol

 

Boeiende atlas van de oude Heerlijkheid Tilburg en Goirle

Het Nieuwsblad van het Zuiden - vrijdag 30 maart 1973

 

Overvoerd door de kille moderne zakelijkheid, waarmee een serie generaties zich geconfronteerd zag, zijn we sinds enige jaren aangeland in een situatie, waarin weer de roep om levenswarmte weerklinkt. We constateren een terugbuigen naar het verleden. Wanneer we al de verschijnselen daarvan zouden willen optellen, hadden we aan de vingers van twee handen daarvoor niet genoeg. Al die symptomen kunnen echter samengevat worden in één woord. En dat woord is: romantiek. Eens stond het in het verdomboekje en wie zich als romanticus durfde aan te dienen, laadde daarmee meteen het odium op zich van niet bij de tijd te zijn. Waarbij dan wel even over het hoofd gezien werd, dat de romantiek onsterfelijk is. Ge kunt haar met de hooivork trachten uit te drijven, vroeg of laat keert ze toch weer terug.

Bovenstaande overweging werd ons ingegeven door de inhoud van een grote, kunstleren map met achttien landkaartfragmenten. "Atlas van Tilborg en Goirle met de bewoning van 1732 - 1832" staat er in gouddruk als titel op die map. Deze atlas werd samengesteld en uitgegeven door L. Langeweg met medewerking van R.M. Peeters, beiden uit Tilburg. We geloven, dat juist nu de tijd voor een dergelijke publicatie rijp is. De liefhebbers kunnen aan de hand hiervan hun neus steken in de situatie van de oude Heerlijkheid Tilburg en Goirle en in het bezit geraken van fragmenten van de unieke kaart van de in gewestelijke, historische geschriften herhaaldelijk aangehaalde Diederik Zijnen. Met dit verschil echter dat de kaart hier gebruikt werd als ondergrond voor de toen bestaande huizen. Zijnen brengt die niet, al schijnt hij daaraan wel ooit te hebben gedacht. Het bijzondere van de uitgave ligt nu daarin, dat geografische situatie en bebouwing in één overzichtelijk geheel zijn samengevoegd.

 

Lang onderzoek

Om dit te kunnen bereiken was een jarenlang onderzoek in het Tilburgse gemeentearchief nodig. De vanaf 1737 aanwezige huizenkohieren, alsmede schepenregisters en notariële protocollen werden daarvoor nagepluisd. De aansluiting met de kadastrale gegevens van 1832 kon met zekerheid worden verkregen. De minuutplans werden nauwkeurig bestudeerd en de leggers met alphabetische naamlijsten van eigenaars en percelen vergeleken. En zo kunnen we thans dus kennis maken met fragmenten van het destijds bewoonde gebied van Tilburg en Goirle. De juiste ligging van de percelen in hun oorspronkelijke geografische omgeving is hier exact vastgesteld. Dat betekent, dat een aantal topografische moeilijkheden, waarop men in het verleden bij de studie van de stedelijke geschiedenis stuitte, thans zijn opgelost. Maar is deze kaartenverzameling dan alleen voor "de geleerden"? Of heeft ze de gewone man ook iets te zeggen? Wij dachten, dat dit laatste wel het geval is. Zeker in het licht van wat wij in de inleiding van dit artikel zeiden. Wij ervoeren het tenminste als een ongewoon boeiende en romantische bezigheid zich over deze kaarten te buigen en zo in de geest rond te dolen door het oude Tilburg. Nog vóórdat ge het beseft, raakt ge in de ban van oude namen, die begrippen vertegenwoordigen, waarover ge wel eens de klok hebt horen luiden...

 

Oude namen

Kijk daar nou! Daar staat waarachtig het "Jan Aarte Bumke" in de buurt van 't Ven. Vooruit opa! Vertel eens wat ge van dat boompje weet! Daar spookte het immers toch! Ach, was dáár nou de "Pruilhoek"! En wie woont er de dag van vandaag in de "Kwetterie", de "Borgerie" of in "Den Bystere"? Zou er nog een pilske te drinken zijn bij "De waard in 't Groen", vlak bij de "Bagger", daar in de buurt van de "Hasenest"? En zó zag het er uit rondom het kasteel op de Hasselt. Ooit gehoord van "Bommels Konte"? Daarvoor moet ge in de buurt van het "Kraye Ven" zijn.

Van alle kanten komen de namen op u af. Soms als oude bekenden met wit geworden haren, soms als raadsels met hun voeten in een verre tijd maar eigenlijk steeds wel een of andere associatie oproepend. Zeker is dit het geval met het grote "Bosch van den Prins van Sultsbach", eertijds gelegen tegen de grens van de gemeente Udenhout aan de tegenwoordige Houtse Straat. Eigenlijk kunt ge uren lang met deze kaarten bezig zijn als ge tenminste voor uw stad geïnteresseerd zijt. Wél dient ge eerst een beetje te zijn "ingeschoten", want de kaart van Zijnen is niet, zoals tegenwoordig gebruikelijk, naar het noorden georiënteerd. Dat betekent derhalve even wennen.

 

Ook Goirle

De formaten van de op Oud-Hollands papier gedrukte Atlaskaarten zijn 44x34 centimeter. De huizen staan in rood gedrukt zodat zij duidelijk uitspringen. De van 1 tot 18 genummerde fragmenten beslaan de volgende gedeelten:

1. Kerk en Heuvel.

2. Veldhoven (Wilhelminapark). Opvallend is hier de zeer drukke bebouwing in vergelijking met Heuvel en Heike.

3. Loven.

4. Oerle en Broekhoven.

5. Corvel en Laar.

6. Berkdijk en Rijt.

7. Hoeven en Hasselt.

8. Stokhasselt.

9. Loonsche Commer.

10. Quirijnstok.

11. Oost- en West-Heikant.

12. Moerenburgh.

13. De Warande.

14. Klein Tilborg.

 

Goirle is met vier stuks vertegenwoordigd, t.w.:

15. De Herstel.

16. Het Dorp.

17. Goolsche Vloed.

18. Abcoven.

 

In de map bevindt zich verder een overzichtkaartje van de totale heerlijkheid - ook aan de hand van Zijnen. Op deze kaart werden de vakken ingetekend, waarvan een kaart aanwezig is. De vakken in kwestie zijn met de kaarten overeenstemmend genummerd, zodat ge kunt nagaan hoe zij in het kader van het geheel passen.

 

Monsterkaart

Wat nu die kaart van Diederik Zijnen betreft - ook deze heeft haar geschiedenis. Zij werd vervaardigd in 1760 "volgens de meetingen door den geadmitteerde Landmeter Daniel Verhoeven gedaan in 't Jaar 1732". Het origineel bevindt zich in het gemeentearchief. Maar dat is een beest van een kaart door haar afmetingen van 3.15 m hoog en 4.15 m breed. Ga er maar aanstaan om die eens even uit te spreiden. Gelukkig zijn er op verkleinde schaal gecopieerde exemplaren verkrijgbaar. De kaart is opgedragen aan Gijsbertus Steenbergensis, graaf van Hogendorp, die van 1754 tot 1785 Heer van Tilburg en Goirle was. Zij bevond zich op het kasteel van de Hasselt te Tilburg, waar Van Hogendorp woonde en dat in 1858 werd verkocht om een jaar later gesloopt te worden.

Volgens de gemeenterekening van 1859 blijkt de kaart eigendom te zijn van notaris J.A. Daamen want van hem koopt ze de gemeente in oktober van hetzelfde jaar aan. De kaart bevond zich op dat tijdstip echter nog in het kasteel. Precies, met ambtelijke nauwkeurigheid uitgekiend, betaalde de gemeente voor het hele geval f 24,77½. Het kwam in die dagen letterlijk nog op een halfje aan!

 

Gratis

De notaris zelf had er niets voor betaald. We komen dit te weten uit een manuscript van diens zoon Louis Daamen, getiteld: "Van de heerlijkheid Tilburg en Goirle en de Graven van Hogendorp" van 1901. Daar valt te lezen, dat de kaart rond 1858 door de freules Van Hogendorp aan zijn vader J.A. Daamen zou geschonken zijn. In die tijd was F. Suijs (1850-1868) burgemeester van Tilburg. Deze had wel in de gaten, dat het hier een belangrijk document voor de geschiedenis van de stad betrof. Een genre visie, die opvalt omdat men voor historie in die tijd niet zoveel begrip placht op de brengen! Burgemeester Suijs zou de notaris er toe hebben overgehaald de kaart maar aan de gemeente cadeau te doen. Deze mededeling van de zoon klopt derhalve niet met de in de gemeenterekening vermelde uitgave.

Er is nóg een document betreffende de kaart opgeduikeld. Dat zijn de Handelingen van Raad van 15 maart 1935. Daar staat vermeld, dat de kaart welke destijds in bruikleen zou zijn afgestaan aan de gemeente, door Frans Daamen, zoon van genoemde notaris, aan de gemeente is geschonken en door de Raad aanvaard.

 

Geen restauratie

Toen de kaart in gemeentebezit kwam, verkeerde zij reeds in een zeer slechte staat. Het papier is, door de langdurige inwerking van het licht, bruin geworden en in hoge mate beschadigd. Tekst en tekening zijn op vele plaatsen nauwelijks of niet te lezen. Aan restauratie van het origineel viel niet te denken, evenmin als aan het maken van een fotocopie. Een ambtenaar van het gemeentelijk archief heeft ten slotte, in méér dan duizend uren handenarbeid, de kaart gecopieerd. De oude stijl van tekening en schrift werd daarbij nauwkeurig aangehouden. Het resultaat was een calque van de grote kaart op Codatrace, in één kleur weliswaar maar beter dan het oorspronkelijke, beschadigde exemplaar. Van deze calque nu kunnen gemakkelijk fotografische of diazocopieën gemaakt worden. Bovendien werd een verkleinde, fotografische copie op ¼ van de ware grootte vervaardigd, waarvan eveneens reprodukties afgeleid kunnen worden.

 

Wie was Zijnen?

En wie was nu Diederik Zijnen, de maker van de originele kaart? We hadden hier te maken met de zoon van de schoolmeester Johannes Isaak Zijnen en Anna Maria Stolk. Hij werd op 26 april 1730 te Rotterdam geboren. In Brabant kwam hij terecht als militair ingenieur. Hij bracht o.a. in 1757 de verdedigingswerken van Bergen op Zoom in kaart. Later diende hij in Cochin-China als hoofd van de artillerie in de rang van kapitein-luitenant-ingenieur. In die tijd maakte hij tekeningen van de vestingwerken van de stad Cochin, waar hij in 1768 stierf. Zijn Tilburgse kaart, die hij mogelijk in opdracht van de heer van Tilburg heeft vervaardigd, hield zijn naam levend in onze stad. Dat zijn werk fragmentarisch nog eens terecht zou komen in de fraaie Atlasmap, welke thans voor ons ligt - en dan nog uitgebreid met gegevens waar hij zelf nooit aan is toegekomen! - heeft Zijnen nooit kunnen dromen.

 

PIERRE VAN BEEK