We
zitten er met de neus te dicht op en realiseren ons daarom
niet voldoende wat voor een extravagante curiositeit er op 18
km van Tilburg verwijderd te beleven valt. Iedereen bij ons
kent de tweelinggemeente Baarle-Nassau en Baarle-Hertog, weet
dat het met de landsgrenzen aldaar zonderling is gesteld, dat
de sigaretten op het Belgische deel 20 cent goedkoper zijn,
maar verder neemt men de situatie voor kennisgeving aan. En
toch: waar in Europa zult ge 'n streek vinden, waar twee
landen zoals een ingewikkelde kunstknoop door elkaar gehaspeld
zitten als met de twee "Baols" het geval is? Ruim
een dertigtal stukjes Belgisch territoir liggen op de meest
willekeurige wijze uitgestrooid in de Nederlandse gemeente
Baarle-Nassau. Al die losse brokjes samen, die enclaves
genoemd worden, vormen de Belgische gemeente Baarle-Hertog,
waartoe - om de zaak nog wat gecompliceerder te maken - ook
een deel van het binnen de gewone Belgische staatsgrens
liggend gebied van Zondereigen gerekend wordt. Deze situatie
heeft wonderlijke consequenties, waarbij voor de
niet-ingewijde het meest opmerkelijk is, dat men er nooit in
is geslaagd aan dit reeds eeuwen bestaande anachronisme een
einde te maken.
Door
de hierboven aangegeven toestand heeft de dubbelgemeente een
karakter gekregen, dat waarschijnlijk zijn weerga niet vindt.
En laten we er maar direct aan toevoegen, dat het een
plezierig karakter is van een geheel eigen sfeer. Voor de
nauwkeurige waarnemer zou men zelfs ook nog van een
dubbelsfeer kunnen spreken. Hoe ingewikkeld de Nederlandse en
Belgische gemeente ook door elkaar gehutseld zitten, er is
toch onderscheid te proeven, dat ge niet uit de verschillende
huisnummers behoeft te puren.
Baarle-Nassau,
dat altijd aanzienlijk meer inwoners heeft geteld (momenteel
zijn het er 4.900) dan de Vlaamse zustergemeente, pakt al
direct goed uit met zijn centrum, dat Singel heet. Het is een
met lindebomen beplant plein met in het midden een van 1809
daterende door vier hardstenen zuilen omgeven dorpspomp. Ze is
thans buiten functie, maar zelfs in de naoorlogse jaren konden
de omwonenden hier nog water halen. Eerst in 1956 heeft Baarle
zijn waterleiding gekregen. Thans vervult de pomp - hoewel een
obstakel voor het moderne verkeer - eigenlijk juist een taak
om dit verkeer in goede banen te leiden. Daarnaast is zij
echter vooral een decoratief element, dat mede sfeerbepalend
is voor het dorpsplein. Redenen waarom we ze er niet graag
zouden missen.
Terrassen
"Baal"
zou echter niet "Baal" en de Singel niet de Singel
zijn, indien er de drie grote caféterrassen ontbraken. Zulke
terrassen in zo'n kleine plaats betekenen alleen reeds een
unicum. Het moderne gemeentehuis met gebrandschilderde ramen,
trap en torentje doet het uitstekend in dit geheel, waar de
katholieke kerk van Baarle-Hertog een dominerende afsluiting
in het zuiden vormt. Geteisterd door de oorlog is deze kerk
weer gerestaureerd verrezen.
Het
is een fraaie kerk, 'n stuk oprechte, eerlijke Kempische
bouwkunst zonder tierlantijnen. Alleen op de merkwaardig
gevormde toren heeft de architect wat speelsheid uitgeleefd,
Baarle-Hertog ook daarmee een curiosum bezorgend. Een laag,
stenen muurtje met goed onderhouden gazon lijnt het
kerkcomplex af. De kerk ademt rust en ingetogenheid en ook in
het modern aangepaste, lichte interieur handhaaft zij het
karakter van haar uiterlijk gezicht. Onder de verschillende
houten beelden kunt ge in de linkerzijbeuk een bijzonder
fraaie madonna met kind bewonderen.
Vóór
de toren langs, wandelend naar de Kerkstraat, voelt ge u
opeens verplaatst in een ander wereldje. Dat is België. Als
er niets anders was dan het gemeentehuisje, zou het zich al
verraden. Het is een klein, popperig raadhuisje met een pui:
een trap links en een trap rechts met daartussen het bordes,
waar weleer belangrijke besluiten werden afgekondigd.
Huwelijksbelofte
Op
het mededelingenbord rechts van de pui leest ge namen van hen,
die het voornemen hebben een huwelijk te gaan wagen. Daar
hangen ze naast en onder elkaar, de akten "van
bekendmaking van huwelijksbelofte": "De ambtenaar
van de burgerlijke stand van bovengenoemde gemeente maakt
bekend op zondag ..... (die dag is voorgedrukt en de datum
apart ingevuld) negentienhonderd (voorgedrukt) ..... (jaar
apart ingevuld) te 10 uur voormiddag, dat huwelijksbelofte
bestaat tussen ..... (volgen namen en gemeente van
huwelijksvoltrekking)." Het interessante lijkt ons, dat
de minnenden van Baarle-Hertog hun huwelijksbeloften altijd op
zondag en uitgerekend om 10 uur doen. We zouden er een lief
ding voor over hebben te weten op welk uur van ons bestaan
wíj een "huwelijks belofte" gedaan hebben...
Gemoedelijkheid
straalt er van het Kempische Curiosahuis in de Pastoor de
Katerstraat. "Kom gerust mar evekes binnen kijke",
luidt de uitnodiging. Er hangt een knots van een koperen bel
met klepel en een stuk touw eraan naast de deur. Voor wie niet
mocht weten wat het heeft te beduiden, dient het aan
duidelijkheid niet te wensen overlatend bijschrift:
"Hiermee kunde ons roepe"... "Roept" ge
niet, dan komt er tóch iemand...
Pastorale
rust
Het
verrassende van het samengesmolten zijn van de twee Baarles
ligt in een abrupte overgang van het drukke gedoe op de Singel
en de pastorale rust van de Belgische Kerkstraat, die in de
ban zit van het meditatieve van de kerk. En het kan er druk
zijn op de Singel op mooie doordeweekse dagen, maar vooral op
de zaterdagen en de zondagen als de zon van het zuiden op de
geel-zwarte stoelen van de terrassen schijnt. Ook bij somber
weer vindt ge hier wel een of andere dagenmelker of
levensgenieter achter het glas van de waranda van "De
Engel". Er is altijd wel een vreemdeling, die in Holland
wil zitten terwijl zijn benen in België staan, want dan kan
hij straks thuis sterke verhalen vertellen, die niet eens
opverdreven behoeven te zijn.
Het
terras van het naast "De Engel" gelegen café en de
gelagkamer worden door de grens over twee landen verdeeld.
Geschilderde strepen over de spiegelruit vertellen het
precies. Weliswaar staat het biljart aan de ene kant van
"de meet", maar als de jongens van de televisie
komen, wordt het graag een eindje verschoven, opdat de kijkers
kunnen zien hoe hier op het groene laken de ballen van het ene
land in het andere rollen... Als er gewoon gedaan wordt, is
het echter al gek genoeg, want dan wandelen de spelers al
biljartend het ene land in en het andere uit zonder dat er
douane aan te pas komt... Zulke situaties betekenen voor de
twee "Baals" een kostelijk bezit.
Geen
wonder dat reisondernemingen een omwegje over "Baal"
met hun bussen de moeite waard achten. Het is er daar erg leuk
winkelen. Wel even uitkijken, waar je binnenstapt. Ook op de
Singel. Het kan gebeuren, dat de sigaretten daar aan de ene
kant twee dubbeltjes duurder zijn dan op het hoekje aan de
tegenover gelegen zijde. "Ja, maar het is hier
Hollands", zal de winkelierster ter verontschuldiging
aanvoeren... Hoe dat gaat met zulk een buitenlandse
concurrentie naast de deur is een van de vele problemen, die
de Baarlenaren zelf wel oplossen. We hebben althans niet de
indruk, dat ze er veel van wakker liggen...
Het
Baarle van de Nassaus en het Baarle van den Hertog doen
verschillende dingen samen en staan tegelijkertijd op hun
zelfstandigheid. Liefst baas in eigen huis, luidt het parool.
Daarom bezit ieder zijn eigen kerk, zijn eigen pastoor,
gemeentehuis, scholen, brandweerkazerne, kermis, processie,
autozegening, elektriciteit en geld... Guldens aan de ene,
frankskes aan de andere kant! Minstens één keer blijken ze
toch hun pastoor gedeeld te hebben. Tegen de muur van de
Hertogse kerk staat een oude grafzerk, die vermeldt:
"Rustplaats van de Zeereerwaarde Heer Johannes van Dijk,
geboren te Teteringen 11 mei 1752. Sedert 1794 pastoor van
Baarle-Hertog en Nassau. Overleden 20 dec. 1828".
Verstand
vóór chauvinisme
Gezond
verstand blijft echter wel baas over chauvinisme. Nassau
zorgde ervoor, dat de twee gemeenten één waterleiding
kregen. Hertog bracht een prima riolering met een
zuiveringsinstallatie tot stand voor beide. Het lozen moest
dan echter wel op een beek van Nassau mogen geschieden. Het
mocht! Als het om de nummering van de huizen gaat, vertoont
ieder zijn eigen gezicht. Zeer ten gerieve van de vreemdeling,
die aan de huisnummers dus ieder moment kan zien of hij in
Nederland of België staat. Baarle-Hertog heeft witte
plastiekplaatjes met zwarte cijfers en links een opgeplakt
strookje papier in de Belgische kleuren. Baarle-Nassau doet
het met emaillen nummers: links een smalle streep rood, een
breed wit middenvak met blauw cijfer en rechts daarnaast weer
een smalle streep blauw.
Hoe
duidelijk ook, we raakten toch in een Baals avontuurtje
verzeild, toen we aan een nummer in de Molenstraat klopten.
Verbaasde, niet-begrijpende gezichten wederzijds! "'t is
hier Hollands. Dan moet ge zeker op Bels zijn!"
"Bestaan hier in de Molenstraat dan twee keer dezelfde
huisnummers?"... Dat klopte. Er zijn zelfs méér
dezelfde. We moesten nog even de grens over. Aan de andere
kant van de straat... Dit alles betreft nu nog maar het
centrum. De gemeente Baarle-Nassau omvat echter ook nog een
aantal buurtschappen. Nijhoven met de Sint Salvatorkapel is
alleen reeds een historisch hoofdstuk apart. Schaluinen met
reputatie uit de laatste jaren, Tommel, Bedaf, Reth, Oordeel,
Strumpt, Ulicoten, Loveren, Castelré en tal van andere.
Merkwaardige, oude gedegen namen, die door de eeuwen gewandeld
zijn en het leven hebben gehouden.
Loveren
De
twee laatstgenoemde verdienen enige nadere beschouwing.
Loveren aan de weg naar Ulicoten (in onze jeugd hoorden we wel
eens van Uilecoten praten, wat al iets minder vreemd klinkt!)
is eigenlijk een dorpje op zich. Het centrale punt vormt een
typisch, driehoekig Frankisch pleintje met een gerestaureerde
oude pomp in het midden. Het is met bomen beplant en
afgesloten, omdat het tot hertenkamp werd ingericht.
Desalniettemin een mooi voorbeeld van een oude brink, zoals we
die wel vaker in Kempische dorpen aantreffen.
Op
Loveren heeft ooit een slotje gestaan, dat bewoond werd door
schout Verelst. Het huidige kleinood van deze buurtschap vormt
de vroegere herberg "De Zwaan". Dit eerbiedwaardige
huis trekt reeds direct de aandacht doordat het een
bovenverdieping bezit, waarin vijf vierkante ramen met kleine
ruitjes naar de brink kijken. Ook de deur met aan weerskanten
twee ramen met luiken spreekt door een koperversiering in het
midden van een zekere beheerste deftigheid. Het is het oudste
huis van Baarle-Nassau met zijn 363 jaar. Loveren was weleer
dan ook het belangrijkste deel van de gemeente. Boter- en
veemarkten werden hier op de brink gehouden.
Frappant
voorbeeld
Het
huis in kwestie is wel het meest frappante voorbeeld van een
woning met "dubbele nationaliteit". De grens loopt
hier midden door de gang. Dat heeft zijn consequentie gehad
voor de huisnummering. De linker deurstijl draagt een Belgisch
en de ander een Nederlands nummer. Beide komen uiteraard niet
met elkaar overeen. Deze situatie was al in de 16de eeuw
aanwezig. De westelijke helft van de woning met de schuur is
Nederlands, de oostelijke Belgisch. Het huis wordt thans
bewoond door de Belgische familie J. Mathijssen, die haar
leven tussen Nederland en België verdeelt.
Om
niet voor ongewenste verrassingen te komen staan verlangt zo'n
bestaan van tijd tot tijd enig verstandig overleg. De familie
slaapt in Nederland, wordt er gezinsuitbreiding verwacht, dan
is het voor mevrouw Mathijssen op het laatste moment
haastje-repje naar beneden en naar de kamer aan de andere kant
om te bereiken, dat haar kind in België wordt geboren. Wie
van plan is het tijdelijke met het eeuwige te verwisselen,
dient ook wel op zijn "qui vive" te blijven en van
te voren te weten of hij in België of Nederland wil sterven.
Moeilijkheden zijn niet denkbeeldig, deze hebben zich in dit
huis, enige tientallen jaren geleden, bij een sterfgeval
metterdaad voorgedaan. Verder bezit het huis een reputatie
omdat - zo gaat het verhaal - hier op de zolder aan de
Belgische kant, met zijn befaamde kist en al, Hugo de Groot
zou verborgen gezeten hebben, na zijn spectaculaire
ontsnapping uit slot Loevestein.
Castelré
Ook
het gehucht Castelré is vermeldenswaard. Wie een landkaart in
de hand neemt, kan zien hoe het in een zak van het Nederlandse
grensgebied zit ingesnoerd. Deze zak wordt aan de kant van
Baarle bijna geheel dichtgeknepen, zodat er slechts 'n smalle
toegang Nederlands gebied blijft. Rechts en links wordt de weg
hier begrensd door Belgisch territoir. Castelré ligt tien
kilometer van Baarle maar slechts enkele van de Belgische
gemeente Minderhout verwijderd. Een gevolg hiervan was, dat
deze buurtschap - evenals trouwens Ulicoten - een paar maal
kandidaat voor ruilgebied is geweest als er weer eens een keer
aan beide kanten van de grens aan de opheffing van de
enclavesituatie werd gedokterd. Overigens steeds tevergeefs.
Alles bleef zoals het was...
De
kinderen van Castelré zijn de goedkoopste kinderen, die de
Nederlandse gemeenschap kent. Er behoeft niets voor onderwijs
te worden betaald, want... ze gaan in België op school en wel
in Minderhout of in het ook niet zo ver afgelegen Wortel. Ook
parochieel behoort Castelré tot België. De mensen gaan dus
in Minderhout naar de kerk. De ligging in zo'n uithoek was ook
oorzaak, dat Castelré lang op voor ons doodgewone
verworvenheden van de moderne tijd heeft moeten wachten. Pas
tien jaar geleden kreeg men er elektrisch licht uit...
België. Pas een maand geleden kon men er opnieuw hoera
roepen, omdat er waterleiding... uit Nederland kwam.
Zand
op vloer
Staminees
had Castelré wel eerder, want ge ligt niet voor niets tegen
"den Bels" aan. Er zijn er maar liefst twee. Op
"de rand van Holland" kunt ge bij de Belg Ment
Snoeys terecht voor uw pintje. En ge zijt daar dan in het
enige café van Baal en misschien wel de verre omtrek waar de
vloer nog met zand bestrooid wordt. Het gezelligheidsleven van
Castelré concentreert zich zondags om de hand- en
kruisboogsport. Een hoogtepunt van het landelijke bestaan in
Nederlands uithoek vormt de jaarlijkse kermis.
Natuurschoon
Nu
zouden we nog vele zaken kunnen gaan opnoemen, waarop de
plaatselijke VVV van Baarle met haar herleefde activiteit
trots is: kampeerbedrijven, zwembad, golfbaan, sportcomplexen
en natuurschoon. Voor wat dit laatste betreft dient het dal
van de rivier de Mark en de Krommehoek vermelding. Men gaat
vóór de brug voor Castelré rechtsaf en komt in een
ongereptheid, die de wereld nog niet ontdekt heeft. Het is
officieel natuurbeschermingsgebied maar zonder wandelpaden.
Douane
Uit
alles wat we tot heden verteld hebben blijkt duidelijk, dat de
grenssituatie bij de Baarles ideaal is voor de smokkelarij.
Hoe de douane het uitknobbelt, is haar zaak. Ergens is zij
aanwezig, wat ge kunt ondervinden. De mannen van de Belgische
tol zitten echter niet meer als in vroeger dagen met hun stoel
achterover tegen de muur van hun kantoortje aan het begin van
de Molenstraat. Toch is de Belgische staat permanent
vertegenwoordigd in het Belgische wapen boven de deur. Als ge
over het gekleurde glas van het raam naar binnen loert, ligt
er het almachtig stempel van weleer zoet te dromen op het wat
droog geworden stempelkussen...
Trammelant
vanwege de zonderlinge situatie te Baarle-Nassau is er wel
eens van tijd tot tijd geweest. We herinneren maar aan de
Casino-affaire van enkele jaren geleden. Gokkers kijken steeds
graag met een scheel oog naar Baarle-Hertog. Het schijnt
echter, dat nu voorlopig toch wel alle gaatjes in de wet zijn
dichtgestopt. "Rien ne va plus"... Het wil niet meer
lukken! De Baals doen het weer met hun dagjes- en
vakantiemensen. Die komen hier graag. Om eens te nippen aan de
internationale sfeer, die er onmiskenbaar is, om het genoegen
van een echte of vermeende kruimelsmokkelarij of gewoon voor
de gezelligheid, want Baal geeft het gevoel of het er altijd
feest en altijd kermis is.
Levenskunst
Voor
het voordeel komen de vaste feestgangers zeker niet. Het
slinkt al gauw weg, omdat wie er eenmaal op een terras zat,
wel erg hardleers moet zijn om niet spoedig te ontdekken, dat
de edele kunst van het terrasje-zitten hier een geraffineerd
hoogtepunt onder het gilde van de levenskunstenaars heeft
bereikt. Daarom houden wij van Baal...
PIERRE
VAN BEEK