HOME CUBRA

INHOUD AUTEURS

Brabant Cultureel • Brabant Literair

Tijdschrift voor kunst, cultuur en literatuur

64ste Jaargang - nummer 3 - juni 2015

 
HOME BC / BL Contact / Reageren Archief Brabant Cultureel Archief Brabant Literair
 
 

 

  Anne van Arend, Bevochten groei. Een Joods meisje wordt volwassen in oorlogstijd. Samengesteld door Lou Keune. Breda: Uitgeverij Papieren Tijger 2015, 102 pp., ISBN 978-90-6728-309-0, pb., € 18,00.

 

www.papierentijger.org

 

©Brabant Cultureel – juni 2015

Een wijsheid door gruwelijke ervaringen gevormd

 

Het zoveelste boekje over de vervolging van joden in de Tweede Wereldoorlog, persoonlijk opgetekend door een halfjoodse vrouw die het grootste deel van haar leven in Noord-Brabant woonde. Kan het nog iets toevoegen? Ja! Herhaal de verhalen duizend malen. Steeds zullen andere nuances je treffen, zoals in wat Anne van Arend zich herinnert.

 

door JACE van de Ven

 

Als ik na lezing van het boek peinzend de achterflap bestudeer en de kleine foto zie van Anne van Arend met grijs haar, half verscholen achter een oranje kater, dringt het opeens tot mij door: Die vrouw ken ik. Of, nou ja, kennen. Die vrouw heb ik regelmatig gezien in Tilburg en altijd als ik haar tegen was gekomen, bleef haar aanwezigheid even bij me. Zij had een sterke uitstraling.

 

 

Anne van Arend. foto uit besproken boek

 

De samensteller van het boek, Lou Keune, voormalig universitair hoofddocent aan de Tilburgse Universiteit (UvT), doctorandus economie en doctor in de Sociale Wetenschappen, beschrijft in zijn inleiding precies hoe ik Anne van Arend ervoer: ‘Mensen die Anne van Arend ook op latere leeftijd hebben gekend, zullen bevestigen dat zij tot het einde toe iets heeft bewaard van dat kleine meisje dat een joods liedje zong zonder ten volle te beseffen wat dat betekende. Maar ook manifesteerde zij een volwassenheid en wijsheid die mede dankzij al die gruwelijke ervaringen is gevormd.’

‘Al die gruwelijke ervaringen’? Vergeleken met de afschuwelijke wederwaardigheden van veel Joodse mensen vóór, tijdens en ook nog na de oorlog, is Anne van Arend er redelijk genadig vanaf gekomen. Eerstens was zij half-joods – haar moeder was een goijem – waardoor zij de voorgeschreven stigmata niet hoefde dragen en tweedens is van het gezin Van Arend, vader, moeder, dochter, niemand omgekomen in een concentratiekamp.

Toch mogen we Anne van Arends oorlogservaringen niet bagatelliseren. Wie Bevochten groei. Een Joods meisje wordt volwassen in oorlogstijd leest, kan heel goed invoelen hoe zij haar tijd beleefde, hoe ze de Jodenhaat en de onderdrukking aan den lijve ondervond. ‘Juist daardoor is zij steeds meer historische verbondenheid met het joodse volk gaan voelen,’ denkt Keune.

 

 

Lou Keune tijdens de boekpresentatie in de Tilburgse synagoge. foto Piet den Blanken

 

 

Autobiografisch

Anne van Arend (Utrecht 1923 - Vught 2009) liet na haar dood een groot aantal autobiografische verhalen achter. Bevochten groei bevat er daar enkele van die betrekking hebben op haar ervaringen vanaf haar kindertijd tot en met de bevrijding in 1945. Dat geeft een beeld van hoe een jong meisje het ook in Nederland in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw opkomend fascisme om zich heen zag toenemen, een meisje dat daarna de inval van de Duitsers in 1940 meemaakte en alle verschrikkelijke ontberingen die daar het gevolg van waren.

Gelukkig voor haar raakte Anne net vóór de oorlog smoorverliefd op haar neef en dat bleek een uitstekende remedie om een deel van het onrecht en de brutaliteiten die de joden werden aangedaan, langs zich af te laten gaan.

Maar ze maakte het natuurlijk wel mee: De vervolging waarvoor haar vader moest onderduiken, de huisuitzetting waardoor zij en haar moeder moesten rondzwerven en bedelen om voedsel en onderdak. Daarnaast groeide het besef dat familie en kennissen weggevoerd werden naar concentratiekampen en dat zij ooit ook aan de beurt zou kunnen komen.

Via Utrecht, Den Haag en Breda kwam zij uiteindelijk in Eindhoven terecht, waar ze een maand na de bevrijding trouwde met die geliefde neef. Samen kregen zij later drie kinderen. Maar het huwelijk hield geen stand en na nog een relatie en een kind, kwam Anne in 1970 in Tilburg terecht. Daar werkte zij als onderwijzeres op de Jan Ligthart basisschool en later als docent Nederlands aan de IVKO-mavo.

Als ik dat lees, kijk ik weer naar dat fotootje op de achterflap van het boek. Jazeker, dit is de vrouw die in de jaren zeventig etenswaar kocht in biologische winkel De Paardebloem in Tilburg, waar ik vrijwilliger was. Komt het, omdat ik haar levensloop nu ken, dat ik me meen te herinneren dat ik altijd als ik haar zag het idee had dat zij een geheim bij zich droeg? Dat ze iets wist wat ze niet mocht vertellen?

‘Ze had charisma,’ zegt Lou Keune, die Anne goed gekend heeft, ‘ze was beschouwelijk van aard. Binnen de kortste keren zat je in de diepte met haar. Ze manifesteerde een volwassenheid en wijsheid die mede dankzij al die gruwelijke ervaringen is gevormd.’

 

 

De oudste zoon van Anne van Arend tijdens de boekpresentatie. foto Piet den Blanken

 

 

Onschuld

De verhalen die Anne van Arend vertelt in Bevochten groei lijken onschuldig te beginnen, maar al snel is er onraad. Op de lagere school eind jaren twintig zong Anne tijdens een uur waarop iedereen zijn lievelingsliedje mocht zingen, een joods wijsje voor de klas. Dat wekte zoveel bevreemding dat zij zich bewust werd van haar joodse identiteit. Enkele jaren later, op de middelbare school, maakte zij voor het eerst kennis met antisemitisme. Zelfs werd een keer door een van de docenten voor een volle klas haar ‘semitische’ schedel gemeten.

Hoe diep vreet dat in je, het er niet bij mogen horen, het als minderwaardig worden tentoongesteld, het weten dat zoveel familieleden en andere joodse mensen een afschuwelijke dood zijn gestorven. Hoe diep vreet het in je?

Het lijkt me logisch dat je daardoor op zoek gaat naar je joodse identiteit. Zo deed Anne na de oorlog. Hernieuwde ontmoetingen met joden, vrienden en familie, en het gezamenlijk bestuderen van joodse teksten, geven haar nieuwe houvast. Ze was vanaf de oprichting in 1981 betrokken bij de Liberaal Joodse Gemeente Brabant en actief betrokken bij de Tilburgse synagoge. ‘Maar die identificatie bracht haar soms tot wanhoop bij conflicten in Israël: Wat gaat er nu weer gebeuren? Dacht ze dan,’ vertelt Keune. ‘Ze was kritisch over Israël wat betreft de houding naar de Palestijnen toe.’

 

 

Zoon van Anne van Arend met het zojuist gepresenteerde boek. foto Piet den Blanken

 

 

Geschiedenis

Anne van Arend, één concreet leven waarin je de hele twintigste-eeuwse geschiedenis terugvindt. Het zet je aan het denken. Ik draai het boek om en kijk nu naar een foto van Anne als een meisje van een jaar of tien, peinzend, ook daar al, kwetsbaar, maar ongetwijfeld ook vroegwijs. Met een licht soort droefheid ook, alsof ze al weet dat ze na de oorlog op het gemeentehuis in Best de koffer terug zal vinden waarin haar jonge nichtje, dat nooit terugkeerde, speelgoed en andere dierbare bezittingen had gestopt voor ‘het reisje’ dat zij met haar familie mocht gaan maken.

Het is een boekje van maar honderd pagina’s, eenvoudig uitgegeven. Maar het raakt me diep. Er schijnen nog meer teksten van Anne van Arend te zijn. Hopelijk worden die ook openbaar gemaakt.