Brabant Cultureel • Brabant Literair

Tijdschrift voor kunst, cultuur en literatuur

64ste Jaargang - nummer 3 - juni 2015

Vincent van Gogh, De Aardappeleters, ca. 16 april 1885. Lithografie. Collectie Van Gogh Museum, Amsterdam

¶  ‘Vincent van Gogh als Graficus. De Kunst van het Black and White’, t/m 4 oktober 2015 te zien in het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard.

Laura Prins, Vincent van Gogh als Graficus. De Kunst van het Black and White. Valkenswaard: Nederlands Steendrukmuseum 2015, 28 pp, € 5,00.

www.steendrukmuseum.nl

©Brabant Cultureel – juni 2015

Het grafische werk van Vincent van Gogh

Dat Vincent van Gogh (1853-1890) ook grafisch werk maakte is niet algemeen bekend. Voor zover achterhaald uit brieven aan zijn broer Theo maakte hij in de periode dat hij in Nederland verbleef negen lithografieën (steendrukken) en later in Frankrijk nog één ets. Ter ere van het herdenkingsjaar van de grote schilder schenkt het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard aandacht aan deze onderbelichte kant van Van Gogh.

door Irma van Bommel

Opmerkelijk is dat pas in 1995 voor het eerst een uitvoerige publicatie verscheen over het grafische werk van Van Gogh: The Graphic Work of Vincent van Gogh. Die studie is van de hand van onder anderen Sjraar van Heugten, van 2000 tot 2010 hoofd collecties van het Van Gogh Museum. Hij verleende ook zijn medewerking aan het project in Valkenswaard. Behalve een expositie waar Van Goghs belangstelling voor grafische kunst uit de doeken wordt gedaan, is er een boekje verschenen en is een litho in herdruk uitgegeven.

In het Steendrukmuseum worden alle negen litho’s en de ets getoond, facsimiles wel te verstaan. De originele prenten, die uiteraard in een oplage zijn gedrukt, worden in Nederland bewaard in het Van Gogh Museum, het Rijksmuseum en het Kröller-Müller Museum.

Remake door Gertjan Forrer van de lithografie van De Aardappeleters uit 1885, met afdruk. foto Steendrukmuseum

Remake

Meester-drukker Gertjan Forrer was uitgenodigd een remake te maken van de litho De Aardappeleters. Zijn tekening op de lithosteen ziet er bedrieglijk echt uit. Dat er ooit nog een lithosteen boven water komt met een tekening van Van Gogh zelf is echter niet aannemelijk. Lithostenen waren immers kostbaar, tekeningen werden er vaak afgeschuurd zodat de steen kon worden hergebruikt. En voor Van Gogh was deze litho alleen bedoeld om aan zijn broer Theo (kunsthandelaar) en enkele anderen te laten zien dat hij bezig was met het schilderij De Aardappeleters, zijn eerste meesterwerk. De litho maakte hij rond 16 april 1885, het schilderij voltooide hij iets later, in april-mei 1885.

Remake door Gertjan Forrer van de lithografie van De Aardappeleters uit 1885. foto Steendrukmuseum

Verzameling

De overige acht litho’s maakte hij eerder, in 1882 en 1883, toen hij in Den Haag verbleef. Van Gogh bleek een grote verzameling prenten en tijdschriftillustraties te bezitten. Hij oefende immers zijn tekenvaardigheid met behulp van prenten. Jean-François Millet was zijn grote voorbeeld. Ook verzamelde hij veel Engels grafiek met voorstellingen van arbeiders. Engeland, het land waar de industrialisatie het eerst op gang kwam, was ook het land waar het eerst aandacht was voor het harde leven van de arbeiders. Zo werden hier door het verspreiden van prenten al vroeg sociale wantoestanden aan de kaak gesteld, wat bijdroeg aan de opkomst van het socialisme.

De eenvoudige, nobele en hardwerkende mens had Van Goghs interesse, zowel de boer op het platteland als de arbeider in de fabriek. Van Gogh had in deze jaren ambities om zich toe te leggen op prenten, om kunst te maken van en voor het volk. Kunst die voor iedereen betaalbaar zou zijn. Het maken van een lithografie was echter een kostbare zaak. Bij gebrek aan geld heeft hij deze droom niet kunnen waarmaken.

Vincent van Gogh, De Aardappeleters, 1885.Olieverf op doek. foto Van Gogh Museum Amsterdam

Omdruk

Dat Van Gogh koos voor de lithografie en niet voor de houtgravure of de ets heeft te maken met een uitvinding waarover zijn broer Theo vanuit Parijs berichtte: de omdruk. De omdruktechniek maakte het mogelijk een tekening rechtstreeks over te brengen op een lithosteen. Deze techniek had als voordeel dat schilders dit zelf konden doen. Zij hoefden dus niet als een lithograaf een tekening in spiegelbeeld op een steen te tekenen. Of ze hadden geen lithograaf nodig om dit voor hen te doen.

Van Gogh oefende met tekeningen van een spittende boer en een arbeider tijdens zijn rustpauze. Waar de Engelse prenten nog volle voorstellingen laten zien met veel details, zet Van Gogh, naar voorbeeld van Millet, telkens één persoon op de voorgrond om daar alle aandacht op te richten. Met het werk Sorrow wilde hij naar buiten treden. Het is een lijntekening van een naakte, bedroefde vrouw. De zwangere Sien, met wie hij toen samenwoonde, stond hiervoor model. De lijntekening bleek zeer geschikt voor de omdruktechniek. Even later maakt hij een lithografische print van een treurende oude man, At Eternity’s Gate. Jaren later, in Frankrijk, maakte hij een schilderij naar deze prent.

In twee volgende litho’s, Tuinman bij een appelboom en Onkruid verbranden, bracht hij meer details aan in de achtergrond, waardoor deze voorstellingen weliswaar meer verhalend zijn, maar minder krachtig van compositie. Als partijen in de druk te licht of juist te donker uitvielen, probeerde hij dat te corrigeren, maar daarmee beschadigde hij de tekening op de lithosteen. Niet alle experimenten pakten even goed uit.

Demonstratie van de omdruktechniek bij de litho Sorrow. foto Steendrukmuseum

Spiegelbeeld

Eenmaal in Nuenen waagde Van Gogh zich voor het eerst aan het tekenen op de lithosteen, maar hij vergat dat hij dan in spiegelbeeld moest werken. Hij ging daarvoor naar drukkerij Gestel in Eindhoven. Daar ontmoette hij Dimmen Gestel, die nogal wat aanmerkingen had op zijn techniek of, beter gezegd, gebrek aan techniek. Het doel van de prenten was niet de verkoop maar de aankondiging van zijn schilderij De Aardappeleters.

Van Gogh stuurde een litho naar zijn schildersvriend, de academisch opgeleide Anton van Rappard, die negatief reageerde. De anatomische verhoudingen van de figuren deugden niet, de hand van een van de vrouwen was koket, geposeerd en de hand van een andere vrouw leek eerder te rusten op een zwevende koffiepot dan dat ze ermee de pot optilde. Van Gogh reageerde beledigd en dit betekende het einde van een jarenlange vriendschap. Wanneer je de litho vergelijkt met het uiteindelijke meesterwerk zie je dat de voorstelling in het schilderij veel duidelijker is. De hand van een van de vrouwen is niet koket, maar ze drukt met haar wijsvinger op een vork. De hand van de andere vrouw houdt wel degelijk een koffiepot vast. En expressie blijkt uiteindelijk belangrijker dan een anatomisch correcte weergave.

In Frankrijk maakt Van Gogh eenmaal een ets, voor zover we weten. Het is een portret van Dokter Gachet, getekend in dezelfde zinderende stijl waarin hij de laatste jaren in Frankrijk schilderde. De ets maakte hij in zijn laatste levensjaar toen bij verbleef bij genoemde arts. Toevallig was daar materiaal en een etspers voorhanden.

Indruk van de expositie Vincent van Gogh als Graficus in het Nederlands Steendrukmuseum. foto Steendrukmuseum