HOME CUBRA

INHOUD AUTEURS

Brabant Cultureel • Brabant Literair

Tijdschrift voor kunst, cultuur en literatuur

63ste Jaargang - oktober 2014

 
HOME BC / BL Contact / Reageren Archief Brabant Cultureel Archief Brabant Literair
 
 

Jan van Oudheusden, Noord-Brabant 40-45. Zwolle: WBooks 2014, 160 pp., ISBN 978-94-625-8035-0, hb., € 24,95.

www.wbooks.com

 

Joost Rosendaal, De bevrijding in beeld. Van Neerpelt tot Wesel, 1944-1945. Beeldredactie en samenstelling Froukje Dooren & Stef Verstraaten. Nijmegen: Vantilt / fragma 2014, 255 pp., ISBN 978-90-8145-000-3, pb., € 27,50.

www.vantilt.nl

 

©Brabant Cultureel – oktober 2014

 

Twee keer Tweede Wereldoorlog

 

Twee nieuwe boeken brengen de Tweede Wereldoorlog in beeld. Het ene behandelt Noord-Brabant gedurende de gehele oorlog, het andere gaat specifiek over ‘De bevrijding in beeld’ en richt zich op de Operaties Market Garden en het vervolg daarvan.

 

door Lauran Toorians

 

Terwijl we ongewild een (burger)oorlog in Oekraïne worden ingetrokken en volijverig binnentrippelen in alweer een oorlog in het Midden-Oosten, herdenkt Nederland zich suf. Maar liefst twee wereldoorlogen staan dit jaar in de schijnwerpers. De Eerste begon een eeuw geleden en dat biedt een mooi excuus om ons die Grote Oorlog toe te eigenen. We hebben er niet eens een eufemisme voor nodig, zoals de Ieren hun neutraliteit tijdens de Tweede Wereldoorlog van regeringswege benoemden als Noodtoestand (Ré na Práine, The Emergency). En in 1944 werd het zuiden van Nederland bevrijd en zagen we het zwaarste oorlogsgeweld dat zich in de periode 1940-’45 op Nederlands grondgebied voltrok. Wat is er dan mooier dan het rollend en vliegend materieel uit die tijd samen met de laatste nog levende veteranen nog eens in het zonnetje te zetten?

 

 

Veghel, 17 september 1944. Twee geallieerde eenheden treffen elkaar nadat de brug over de Zuid-Willemsvaart is veroverd. foto uit ‘De bevrijding’

  Grotere weergave

 

Wapentuig

Tegen die dankbetuigingen valt niets in te brengen, uiteraard. Maar bij de militaire folklore van het rondrijden (en vliegen) met oud materieel heb ik nogal dubbele gevoelens. Enerzijds is er het ontzag voor de techniek – waar ik geen verstand van heb – en voor de kracht die nog steeds in al die voortuigen schuilt, zowel paardenkrachten als vuurkracht. Anderzijds blijft toch het besef dat het hierbij gaat om wapentuig waarvan verheerlijking niet op zijn plaats is. En als we proberen om objectief de herinnering levend te houden, waarom rijden er in dergelijke optochten dan zo weinig Duitse tanks mee? Zijn die het niet waard om als monument te worden gekoesterd?

Het is duidelijk dat enerzijds de Tweede Wereldoorlog na zeventig jaar ver genoeg weg is om herinnerd te worden als ‘spannend’. Diegenen die er de wonden van droegen, zijn een kleine minderheid geworden en staan een feestje niet meer in de weg. Of er daarmee ooit een moment komt waarop we de willekeurige bemanning van een Tigertank met evenveel respect kunnen herdenken als die van een Sherman, is zeer de vraag. Allebei waren het (veelal jonge) mannen met een missie, of ze die nu uit overtuiging uitvoerden of omdat het moest, maar toch vooral mannen, mensen, zoals wij allemaal. Als we dat stadium ooit bereiken, is de ‘lol’ van het herdenken af. Waarschijnlijk is dat ook waarom we eerdere oorlogen niet meer herdenken, al zijn die er genoeg geweest. We kunnen ons daarbij niet meer vereenzelvigen met ‘de goeden’ en afzetten tegen ‘de vijand’.

 

 

Poolse troepen tijdens hun overwinningsparade in Breda op 11 november 1944. foto uit ‘Noord-Brabant 40-45’

 

Vrijwel gelijktijdig verschenen onlangs twee boeken over de Tweede Wereldoorlog. Het ene is een fotoboek over de oorlogsjaren in Noord-Brabant, het andere ook in hoge mate een fotoboek, maar specifiek over Operaties Market-Garden tot Operatie Plunder, die de geallieerden in Duitsland over de Rijn bracht.

 

 

Eindhoven bezette stad, 1944. foto uit ‘Noord-Brabant 40-45’

   Grotere weergave

 

Traditioneel

Noord-Brabant 40-45 is een deel in een reeks over Nederlandse provincies en een aantal steden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een vrij traditioneel fotoboek met weinig tekst, al zijn de bijschriften bij de foto’s wel uitvoerig en informatief. De openingszin van de inleiding is een beetje een dooddoener: ‘Dit boek gaat over mensen.’ Tja, dat is nou precies het probleem van oorlog. Zonder mensen zou er weinig aan te beleven zijn. De inleiding legt nog een ander euvel bloot: tijdens de bezetting is ‘lang niet alles wat zich in die tijd heeft voorgedaan, op foto vastgelegd’. Begrijpelijk, maar het resultaat zoals dat hier wordt gepresenteerd, is wel een erg vertekend beeld.

 

Colonne van Duitse legervoertuigen bij Tilburg, 11 mei 1940. foto uit ‘Noord-Brabant 40-45’

   Grotere weergave

Misschien had het begrip fotoboek wat ruimer genomen kunnen worden, want waar foto’s schaars zijn, zijn er natuurlijk wel illustraties. Verschillende gevangenen in Kamp Vught hielden dagboeken bij en maakten daarin soms ook tekeningen, leden van de civiele luchtbewaking verdreven tijdens rustige nachten soms de verveling door in hun notitieboeken melige verzen te schrijven of tekeningetjes te maken, het verzet maakte situatieschetsen – zoals van het grote Duitse munitiedepot ten noorden van Loon op Zand in de Loonse en Drunense Duinen – en er zijn vast ook wel familiekiekjes die iets laten zien van het dagelijks leven in tijden van schaarste en verduistering.

            Nu zien we in het boek wel drommende mensen voor een winkel van De Gruyter, Mussert op bezoek in de provincie en één foto van onderduikers bij de Tilburgse Coba Pulskens, maar krijgen we nauwelijks een beeld van Kamp Vught en niets over bijvoorbeeld de explosie van een munitietrein in Oisterwijk, de strijd bij het Capelse Veer of een van de vele gecrashte vliegtuigen. Daar staan dan wel weer fraaie en soms minder bekende kleurenfoto’s tegenover, zoals de foto op de cover van een colonne Duitse voertuigen die op 11 mei 1940 tussen de trappistenabdij Koningshoeven en Tilburg zijn gestrand doordat de brug over het Wilhelminakanaal was opgeblazen.

 

 

Vught, 9 april 1943. Aankomst van een jodentransport op het station, stiekem gefotografeerd vanuit een dakraam door dhr Van Heel. foto uit ‘Noord-Brabant 40-45’

 

 

Uitgebalanceerd

Wie denkt dat er een forse overlap zal zitten tussen dit boek en dat over Operatie Market-Garden, vergist zich deerlijk. Dat is mooi voor de liefhebber die beide boeken wil aanschaffen en zegt ook iets over de veelheid aan foto’s die er van de laatste fase van de oorlog moet bestaan.

Ook dit boek wordt gepresenteerd als een fotoboek, maar hier is duidelijk ook de opzet om het verhaal van de geallieerde opmars ‘van Neerpelt tot Wesel’ in hoofdlijnen weer te geven. Dat is welkom, want zoals Joost Rosendaal in zijn inleiding zegt, bestaat er een hele berg boeken over deze operatie, maar behandelen die veelal slechts onderdelen daarvan. Rosendaal vat niet alleen het hele verhaal samen, maar doet dat ook nog eens verbazingwekkend uitgebalanceerd. Het verloop van de strijd aan zowel geallieerde als aan Duitse zijde komt aan bod, evenals de ervaringen van de burgerbevolking in Nederland en Duitsland.

 

 

Arnhem, 18 september 1944. Anonieme Britse paratrooper bij de Rijnbrug. foto uit ‘De bevrijding’

 

De film ‘Een brug te ver’ hebben we allemaal wel gezien, maar te weinig realiseren we ons dat Market-Garden een van de grootste militaire operaties van de Tweede Wereldoorlog is geweest, en een van de grootste mislukkingen. Steden als Emmerich, Kleef en Wesel werden letterlijk platgebombardeerd, met duizenden burgerslachtoffers als gevolg en nauwelijks strategische winst. Bij de luchtlandingen in de corridor en bij Arnhem (Operatie Market) werden meer dan 30.000 mannen en materiaal met parachutes en gliders op Nederlandse bodem gezet. Het was de grootste luchtlanding ooit en het werd onder meer een mislukking doordat de doorbraak over land (Operatie Market) vertraging opliep. Daardoor moesten de geallieerden Arnhem weer opgeven en duurde de oorlog een winter langer dan werd gehoopt.

 

 

Oosterbeek, 18 september 1944. Oorlogscorrespondent Allan Wood in actie. foto uit ‘De bevrijding’

 

 

Remington

Arnhem kreeg hiermee een betekenis die in elk geval voor oudere Britten of Amerikanen geen toelichting behoeft. Alan Wood was er als oorlogsverslaggever en schreef voor de Daily Express: ‘In the years to come, you meet a man who says, “I was at Arnhem”, raise your hat and buy him a drink.’ Zijn foto, zittend in een greppel met zijn Remington-typemachine op schoot, hoort tot de indrukwekkendste foto’s in het boek. Hij staat in het hoofdstuk ‘Nieuws als wapen’ dat eraan herinnert dat we nauwelijks echte foto’s van oorlogshandelingen hebben. Het meeste beeld is geschoten in dienst van de propaganda en dus geënsceneerd, andere foto’s werden gemaakt op momenten van rust. Wie de echte gruwelen van de oorlog wil zien – maar wie wil dat? – moet naar de beelden die uit Vietnam kwamen.

            Anders is het natuurlijk met de beelden van geïnundeerde polders, vluchtende burgers en kapot gebombardeerde steden. Die zijn ook gemaakt op momenten dat het rustiger was en zullen in veel gevallen ook een doel hebben gediend, maar de vernieling en het leed dat zij laten zien is er niet minder om.

 

 

Liessel, 2 november 1944. Curchill-tanks van de 6th Guards Tank Brigade steunen de Schotse infanterie bij de aanval op het dorp. foto uit ‘De bevrijding’

 

Joost Rosendaal schreef eerder een veelgeprezen boek over het bombardement op Nijmegen. Met dit tweede oorlogsboek lijkt hij zich naast de historicus van de Franse tijd (rond 1800) nu ook te ontwikkelen tot een gevestigd auteur over Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Ook dit boek verdient lof. Het is meer dan een fotoboek voor op de salontafel.

 

 

De ‘romantiek’ van de oorlog. Schuilen in de kelder van de Abdij van Heeswijk, september/oktober 1944. foto uit ‘De bevrijding’