Brabant Cultureel • Brabant Literair

Tijdschrift voor kunst, cultuur en literatuur

63ste Jaargang - oktober 2014

¶ ‘De Eerste Wereldoorlog in steendruk’, t/m 26 april 2015 in het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard.

www.steendrukmuseum.nl

©Brabant Cultureel – oktober 2014

De Eerste Wereldoorlog in steendruk

In het herdenkingsjaar van de Eerste Wereldoorlog duiken er overal in het land spotprenten op van Jan Sluijters, Piet van der Hem en Willy Sluiter. Ook in het Nederlands Steendrukmuseum in Valkenswaard, maar dat voegt daar met de expositie ‘De Eerste Wereldoorlog in steendruk’ affiches aan toe die in Frankrijk, België, Engeland, Duitsland en de VS massaal zijn ingezet als communicatie- en propagandamiddel.

door Irma van Bommel

De steendruk ofwel lithografie was lange tijd hét middel om afbeeldingen in een hoge oplage af te drukken in kranten, tijdschriften, boeken en op affiches. Voor het maken van een litho wordt een tekening of schildering aangebracht op een lithosteen. Niet vreemd dus dat hiervoor schilders en tekenaars werden gevraagd.

Affiche Exposition des Alliés door Robert de Coninck.

Nederland was tijdens de Eerste Wereldoorlog weliswaar neutraal en hield zich afzijdig, maar bladen als De Nieuwe Amsterdammer, De Telegraaf en De Notenkraker stelden zich kritisch op en publiceerden spotprenten. De Nieuwe Amsterdammer trok schilders aan als Jan Sluijters, Piet van der Hem en Willy Sluiter. De prenten zijn vrij gedetailleerd en niet altijd eenvoudig te duiden. Vaak is het bijschrift nodig om te begrijpen waar de spotprenten over gaan. Albert Hahn en Louis Raemaekers waren tekenaars. Zij wisten met hun prenten in te zoomen op het onderwerp. Deze prenten, die verschenen in De Telegraaf en De Notenkraker, zijn daardoor duidelijk te interpreteren. Deze tekenaars ontwikkelden zich tot ware cartoonisten.

Spotprent ‘Arm Diertje’ door Piet van der Hem voor de Nieuwe Amsterdammer.

Inzoomen

Net als voor spotprenten werden ook voor affiches zowel schilders als tekenaars aangesteld. Ook hier zien we dat de schilders vaak nog kozen voor een vlakvullend tafereel met veel details, terwijl tekenaars meer inzoomden op een dramatisch moment. Maar zodra schilders zich gingen specialiseren als grafisch ontwerper of cartoonist, zoals de Fransen Maurice Neumont en Jules-Abel Faivre, de Belg Philippe Swyncop, de Duitsers Fritz Erler, Ludwig Hohlwein en Martin Lehmann en de Amerikaan James Montgomery Flagg, kwamen zij tot een duidelijke beeldtaal, juist door zich te concentreren op het hoofdgegeven en details weg te laten.

Naast het gebruik van dramatiek werd nu ook kikvorsperspectief toegepast om de aandacht te trekken. De bekendste affiche uit de periode 1914-1918 is die van James Montgomery Flagg: I want You for U.S. Army. De ontwerper liet Uncle Sam, die symbool staat voor de VS, de beschouwer recht in de ogen kijken en naar hem wijzen terwijl hij een oproep doet je als vrijwilliger te melden bij het Amerikaanse leger. Het moge duidelijk zijn dat de affiches die de boodschap het duidelijkst verbeelden ook het meeste effect hadden.

Affiche I want You for U.S. Army door James Montgomery Flagg.

De expositie richt zich echter – uiteraard bij zo’n onderwerp als de Eerste Wereldoorlog – niet op de vorm, maar op de inhoud van de affiches. Affiches werden geproduceerd voor uiteenlopende doelen. Zij dienden als communicatiemiddel en werden geplakt op muren. De aanplakbiljetten vormden een belangrijk communicatiemiddel, naast kranten en tijdschriften. Radio en film was er immers nog niet voor de massa en televisie bestond nog helemaal niet. In de landen die betrokken waren bij de oorlog werden affiches vervaardigd om deelname aan de oorlog te rechtvaardigen, om vrijwilligers te ronselen voor het leger – Frankrijk ronselde zelfs mannen in de kolonie Algerije – en om geld in te zamelen voor de oorlogsvoering. Maar ook om vrijwilligers te zoeken voor het verzorgen van gewonde militairen.

Zaaloverzicht in het Steendrukmuseum in Valkenswaard. foto museum

Toerisme

In Nederland werden affiches verspreid voor de opvang van de Belgische vluchtelingen. Zoals de aanplakbiljetten laten zien werden er verkoopexposities, kermissen en feesten georganiseerd om geld op te halen. Toen de oorlog in 1918 eindelijk ten einde kwam en de laatste vluchtelingen huiswaarts keerden, werden er affiches verspreid ten behoeve van het toerisme. Mensen werden uitgenodigd om een kijkje te komen nemen in de verwoeste steden.

Het Nederlands Steendrukmuseum heeft met de affiches – een bruikleen van het museum In Flanders Fields in Ieper – een bijzondere tentoonstelling samengesteld.

Affiche Kriegsbeschädigte door Ludwig Hohlwein.

Affiche Women of Britain say go! door E. Kealey

Affiche Wir Schlagen Sie door Martin Lehmann.

Affiche Belgische Rode Kruisfeesten in Roosendaal door Alfred Ost.