Ze bleven herhalen dat het
binnengaan in de basiliek voor de Duitsers verboden was
omdat deze toebehoorde aan de Vaticaanse Staat. Het
Vaticaan beschikte over een extraterritoriale status
sinds het Verdrag van Lateranen met Italië in 1929. Het
feit dat de Duitsers Italië hadden bezet betekende niet
dat dat ook gold voor het Vaticaan; de situatie in Rome
was ongewoon doordat de gebouwen, het paleis, de kerken
en zelfs de parkeerplaatsen die verspreid in
Vaticaanstad liggen, tot het Vaticaan behoren.
Er zit heel veel materiaal over de zaak Anselmus in de
dossiers van het Historisch Archief. Johan Ickx stuitte
op dossiers die uitpuilen van ontelbare getypte
getuigenverklaringen die na het incident zijn verzameld.
Het is onmogelijk voor hem ze allemaal te citeren. Dus
moet hij een keuze maken en hij licht er uit wat een
Palatijnse Gardist, genaamd Filippo Cannizzaro, zegt te
hebben gezien die dag.
Deze Filippo Cannizzaro vertelt dat Anselmus zich in de
sacristie bevond en de Gardisten uitlegde dat hij
gevolgd was, liever gezegd, achtervolgd. Anselmus had
verteld dat een kwartier van tevoren enkele figuren hem
staande hadden gehouden op de Piazza Santa Maria
Maggiore, precies tussen de obelisk en het kerkplein, en
dat ze hem hadden gevraagd zijn papieren te tonen maar
dat hij probeerde dat te voorkomen. Hij had voorgesteld
dat ze hem zouden volgen naar de basiliek en gezegd dat
hij zijn papieren binnen zou laten zien. Ze werden daar
woedend over. Cannizzaro vertelt dat Anselmus, direct na
binnenkomst in de basiliek, probeerde op alle mogelijke
manieren onder bescherming van de Gardisten te komen.
Waarom wist hij ook niet, maar hij verklaarde wel dat de
Gardisten er goed aan dachten te doen de priester naar
de sacristie te brengen en de Monseigneurs te
waarschuwen die zich in de basiliek bevonden.
De SS’ers probeerden intussen Anselmus naar buiten te
werken en stonden erop dat de Gardisten Anselmus zouden
overdragen met het argument dat hij een Engelse spion
was. Maar, aldus de Gardist, het hoofd van de
beveiliging, Ghergi, gaf de Duitsers opdracht
onmiddellijk de basiliek te verlaten omdat zij zich op
extraterritoriaal grondgebied bevonden en niet het recht
hadden naar binnen te gaan. Ze zouden er wel voor zorgen
dat de priester niet kon ontsnappen, dat ze hem niet uit
het oog zouden verliezen, maar dat hij wel bij hen
bleef. En dat laatste gebeurde dus niet.
Het werd een serieuze rel met mogelijk grote effecten.
Domenico Tardini, de rechterhand van
kardinaal-staatsecretaris Luigi Maglione werd met deze
zaak belast. Maglione was in het Vaticaan
verantwoordelijk voor het buitenlands beleid en de
diplomatieke relaties.
Deze Tardini, een heel slimme diplomaat volgens Johan
Ickx, was zich bewust van het grote belang dat het
Vaticaan in deze zaak had. Het ging om het vitale belang
de grenzen en de extraterritoriale zone te verdedigen.
Als deze in gevaar zouden komen zouden de Duitsers
regelmatig invallen gaan plegen in de eigendommen van de
Vaticaanse Staat. Het leven van duizenden mensen, onder
wie honderden Joden die daar ondergedoken zaten, zou
ernstig bedreigd worden.
Een heel gevoelige zaak dus en uit de verslagen van
Tardini blijkt hoe Pius XII zich persoonlijk inliet met
de zaak en zelf de cruciale beslissingen nam voor het
voeren van de onderhandelingen met de Duitsers.
Op 3 mei 1944 al, om 11.00 uur, achtenveertig uur na de
arrestatie van Anselmus, riep kardinaal Maglione Tardini
bij zich in zijn kantoor en gaf hem opdracht een opzet
te maken voor een protestbrief aan de Duitse ambassade.
Het Bureau gaat koortsachtig aan het werk: via
Monseigneur Dell’Acqua, de binnenlandse prelaat en
staflid van het Staatsecretariaat, en Maglione komt de
brief bij Pius XII en deze geeft op 4 mei om 11.30 uur
toestemming deze naar de Duitse ambassade te sturen.
Op hoge poten verschijnt de Duitse
ambassadeur bij Tardini en vanaf dat moment ontstaat er
een subtiel diplomatiek spel, dat in het boek tot in
detail wordt gevolgd. Het dossier laat alle
verschillende actoren de revue passeren.
De kern van de discussie is het
grondgebied waarop de arrestatie plaatsvond. In het
dossier zitten documenten met argumenten,
getuigenverklaringen, al dan niet verzonnen door de
Duitsers, juridische en staatsrechtelijke motiveringen,
tekeningetjes van het gebeurde (zelfs een van Kappler,
hoofd van de Gestapo), memo’s en korte krabbels.
In detail geeft het boek chronologisch de voortgang van
het onderzoek van Tardini in de zaak Anselmus en de
betrokkenheid van Pius XII.
Het boek noemt ook een
tussenpersoon van Tardini, pater Pancratius Pfeiffer.
Deze Duitse priester onderhield vanuit het Vaticaan het
contact met de fascistische Italiaanse regering en met
de nazi’s; die vertrouwden hem. Kappler schakelde hem
zelfs persoonlijk in als boodschapper, terwijl uit het
dossier blijkt dat Pfeiffer deel uitmaakte van de Rome
Escape Line. Hij kwam ook in Via Tasso
en heeft daar ongetwijfeld Anselmus opgezocht.
Kappler en pater Pfeiffer ontmoetten elkaar persoonlijk
bij andere gelegenheden en deze dappere Pfeiffer
probeerde steeds de Duitsers te bewegen tot vrijlating
van gevangenen. Dat dat niet altijd lukte bleek een
aantal maanden eerder. Namens het Bureau had hij een
verzoek ingediend voor de vrijlating van burgers die op
diezelfde 23e maart waren gearresteerd. Die
arrestaties waren een vergeldingsmaatregel als
represaille voor de moord op Duitse soldaten op de Via
Rasella in Rome. Al deze gevangenen werden de volgende
dag geëxecuteerd bij de trieste en beruchte massamoord
bij de Ardeatijnse Grotten.
We moeten, aldus Johan Ickx, het gevaar dat pater
Pfeiffer elke keer liep als hij naar het kantoor van
Kappler ging niet onderschatten. Als deze laatste
ontdekt zou hebben dat zijn vertrouwenspersoon in
werkelijkheid een compagnon van O’Flaherty was –
dezelfde man voor wie hij zoveel moeite deed om hem
gevangen te nemen – zouden de gevolgen verschrikkelijk
zijn geweest voor Pfeiffer.
NB. Deze Pater Pancratius Pfeiffer komen we ook tegen In
het verhoorverslag van de Britse geheime dienst:
A German priest who was usually sent by the vatican tot
he Via Tasso or to KAPPLERS’S office if there was any
trouble over priests or anything else affecting Vatican
interests. KAPPLER hated him and he said he was very
anti-nazi. But there was also a great show of politeness
and making of hearty jokes between him and the SD
personnel.
Het overleg en de correspondentie
tussen het Vaticaan en de Duitsers zijn niet verschoond
van sarcasme, verholen afkeur en wantrouwen, van
frustraties en diplomatiek venijn, van verbloemde
woorden om te zeggen dat er werd gelogen. Tardini is
volgens Johan Ickx een meester in het verbloemd noteren
van leugenachtig gedrag.
Het onderzoek van Tardini gaat dagen door. Met nieuwe en
door de Duitsers geënsceneerde getuigenverklaringen, met
beschuldigingen over en weer. Er kwam ook verwarring
toen bleek dat in het Vaticaan een interne dissonant
werkte, kardinaal Canali, een sympathisant van het
fascisme.
Pius XII had goed begrepen dat de situatie snel zou
escaleren tot een gevoelig internationaal diplomatiek
conflict dat een hoop problemen kon gaan opleveren.
Op 5 mei neemt Pius XII zelf de regie in handen want de
situatie ligt blijkbaar uitermate gevoelig. Hij besluit
om publicaties over het voorval tegen te houden en zich
volledig te concentreren op een strategie om het
Vaticaan onafhankelijk te houden zodat het niet zou
worden bezet door de Duitsers.
En intussen, stelt Johan Ickx, werd
de arme pater Musters, terwijl het onderzoek verder ging
en de tegenstelling groter werd, gemarteld in zijn cel
en door Kappler persoonlijk verhoord. Elk uur dat hij
doorbracht achter de tralies, was misschien zijn laatste
en Ickx stelt zich de vraag wat er meer gedaan had
kunnen kon worden om hem te helpen.
Anselmus was maar een eenvoudige priester; zijn zaak
echter was van groot politiek en diplomatiek belang.
Zelfs werd er omwille van de grote zaak verwarring
gesticht over het staatsburgerschap van Anselmus. In een
van de memo’s stond onderaan een simpele zin van paus
Pius XII met de mededeling:
< P[ater] M[usters] is van Nederlandse afkomst
maar hij is geboren op Malta >
De reden van deze ‘leugen om bestwil’ was dat er
vanuit Duitse kant een gerucht was verspreid - fake
nieuws, zouden we nu zeggen - dat Anselmus van Maltezer
afkomt was, hetgeen betekende dat de Zweedse
Gedelegeerde het belang van Anselmus, zijnde Nederlands
staatsburger, niet zou kunnen behartigen. (Het waren de
Zweden die in de oorlog het diplomatieke werk deden voor
Nederland). Met deze opmerking van de paus kon dat wel.
Volgens Johan Ickx komt het zelden voor dat
geschreven notities van de hand van de Heilige Vader te
vinden zijn in de Historische Archieven van het
Staatssecretariaat. Deze korte opmerking onderaan op de
interne memo, zegt volgens hem dus heel veel over de
persoonlijke betrokkenheid van de paus. Immers, hoe kon
Pius XII instemmen met een vermeende zekerheid over de
identiteit en de afkomst van pater Musters? Daarom denkt
Johan Ickx dat Pius XII Anselmus persoonlijk kende en
dat hij, naast O’Flaherty en andere leden van de Escape
Line, Anselmus heeft ontmoet.
Steeds kwamen er bij Tardini
nieuwe, al dan niet ‘bedachte’ brieven en verklaringen
binnen die de beeldvorming over de arrestatie verder
moesten vertroebelen. De andere leden van de Rome Escape
Line hielden zich intussen stil; zij waren allen
terdoodveroordeelden als Anselmus zou doorslaan. Want in
Via Tasso gingen de martelingen onder leiding van
Kappler intussen ‘gewoon’ door.
Een nieuwe fase in de
onderhandelingen breekt aan als de Duitse ambassadeur,
Von Weiszäcker, met nieuwe getuigen en beweringen komt.
En met chantage. Hij neemt een stellig standpunt in over
de onrechtmatigheid van het optreden van de Palatijnse
Garde bij de arrestatie van Anselmus. Tegelijkertijd
spreekt hij een aantal verdachtmakingen en dreigementen
uit. Hij chanteert het Vaticaan: geen ruchtbaarheid aan
de zaak geven in ruil voor stilzwijgen van de Duitse
ambassade. Hij oppert hoe gevoelig de situatie in Rome
is door de aanwezigheid van priesters uit landen die in
oorlog zijn met de Duitsers en dreigt “dat het hem
niet zal blijven lukken de militaire leiding in toom te
houden”. Hij insinueert ook in bedekte termen dat de
extraterritoriale zones in Rome problemen opleveren.
Uit de documenten blijkt dat het
overleg grimmiger werd: “En zo gaat het maar door.
Deze twee leeuwen (Tardini en Von Weiszäcker) van
de voorzichtige diplomatie bevechten elkaar met beleefde
frasen om hun antipathie te camoufleren. In zo’n
uitwisseling is elk uitgesproken woord, elke nuance in
de toon, van belang.
En terwijl de woorden hoffelijk blijven, zijn de
onderliggende spanningen dat zeker niet, verre van dat
zelfs. Het is op je vingers na te tellen dat de Duitsers
het Vaticaan er publiekelijk van beschuldigen de kant
van de geallieerden te kiezen”.
Er komt overleg op het hoogste niveau, tussen de
Staatssecretaris, kardinaal Maglione, en de Duitse
ambassadeur Von Weiszäcker.
In de voorbereiding van dit gesprek komt een cruciaal
punt op tafel dat Berlijn door de Duitse ambassade
geheel buiten de zaak is gehouden. Het feit dat Berlijn
niet vanaf het begin over de zaak ingelicht was, was
belangrijk voor Tardini. Hij veronderstelde dat de
Duitse ambassade bang was dat ze te ver waren gegaan.
Hij werd hierin bevestigd toen ambassademedewerker Von
Kessel meedeelde dat het “goed zou zijn als de
ambassade aan Berlijn zou kunnen laten weten dat het
incident is afgesloten”.
Toen bovendien diezelfde Von Kessel nog signalen
afgaf over verschil in opvatting tussen de Duitse
ambassade en de nazi’s, lag er een sterke troef in
handen van de Vaticaanse curie.
Kardinaal Maglione eiste formele zekerheid van de Duitse
ambassade dat het extraterritoriale eigendom vanaf nu
zou worden gerespecteerd. Belangrijk argument voor
Maglione was dat al diegenen die waren ondergedoken in
de gebouwen van het Vaticaan, zouden worden beschermd.
En zo geschiedde.
Maglione had zijn diplomatieke
gelijk gekregen. Maar Anselmus?
Johan Ickx: “Wat misschien verrassend is, is dat
Maglione niet één keer de naam van pater Musters noemt,
bovendien ook niet rechtstreeks vroeg om zijn
vrijlating, terwijl dat toch de aanvankelijke reden was
waarom het Bureau de ambassadeur had uitgenodigd. Het
zou kunnen dat ze nieuwe (maar foute) informatie hadden
gekregen dat Musters bezweken zou zijn onder de druk.
Bovendien zou door argwaan te wekken bij de Duitsers
over het belang van deze Augustijner pater de hele Rome
Escape Line wellicht in gevaar worden gebracht, niet
alleen de dappere mannen die het organiseerden maar ook
al diegenen die hielpen bij de vluchtacties.
Hij vervolgt: Een keiharde
realiteit van de oorlog is dat de soldaten vaak
opgeofferd worden op het altaar van de diplomatie.
Misschien moeten we er niet meer achter zoeken”.
Volgens Johan Ickx is Anselmus “meer dan ooit een
held”.
Tot slot.
Het boek zal de komende tijd in meerdere talen worden
vertaald; we hopen dat er ook een Nederlandstalige
uitgave zal komen.
Het verslag van Johan Ickx heeft ons, familie, geraakt:
er is een diplomatiek geschil uitgevochten over het
hoofd van Anselmus. Het is zoals het werkt natuurlijk,
maar het is wrang te beseffen dat onze opa en oma en
onze moeder en haar broers thuis met smart zaten te
wachten op bericht van Anselmus en zich grote zorgen
maakten. Gelukkig wisten ze niet dat hun zoon en broer
gemarteld werd door de Gestapo terwijl de diplomaten hun
snavels bleven slijpen en na afloop elkaar ongetwijfeld
de hand schudden.
Dat besef zal er misschien ook in het Vaticaan zijn
geweest, wellicht ook bij de Italiaanse regering en
zeker bij de Britse regering. Anselmus heeft na de
oorlog grote waardering gekregen vanuit het Vaticaan en
ook privileges. Waarschijnlijk zelfs ook een vorm van
een schadevergoeding vanuit het Vaticaan of de
Italiaanse of Britse overheid, waardoor hij na de oorlog
een leven heeft kunnen leiden dat bij hem paste. We
vermoeden dat hij hierdoor heeft kunnen kiezen voor
ander apostolisch werk dan binnen de muren van het
klooster en bij de opleiding van seminaristen. Zijn
heldengedrag is beloond.
Hij heeft zich ongetwijfeld met
overgave en plezier bezig kunnen houden met de
zaligverklaring van zuster Marie Adolphine. Nu we dit
verhaal van Johan Ickx kennen, begrijpen we beter waarom
hij toch is teruggekeerd naar Gent.
Na zijn vlucht in Florence en zijn terugkomst in Rome
heeft Anselmus moeten herstellen van zijn verwondingen.
Zijn vrienden en vriendinnen in de strijd zullen hem
daarbij goed hebben geholpen; velen hadden mogelijk hun
leven te danken aan zijn zwijgen tijdens de verhoren.
Het bevreemdde ons steeds dat hij in 1945 terugkeerde
naar zijn klooster in Gent van waaruit hij in 1937 naar
Rome was vertrokken. Uit de keuzes die hij maakte en uit
tal van documenten die we in ons bezit hebben blijkt dat
Anselmus niet veel op had met het kloosterleven in Gent.
Hij was een man van de wereld, hij was een prediker, hij
had een groot netwerk met veel vrienden. Hij was een
modernist en we denken dat Anselmus niet zo geschikt was
voor het kloosterleven. Toch ging hij terug. Het kan
niet anders dan dat de aanstaande zaligverklaring van
zuster Marie-Adolphine een belangrijke rol speelde.
In 1943 had paus Pius XII besloten
de zaligverklaring te effecturen die onder paus Pius XI
in gang was gezet in 1926. Anselmus zat in Rome dicht
bij de bron en was natuurlijk tot in detail op de
hoogte; hij zal – Anselmus een beetje kennende – zich
zeker hebben bemoeid met activiteiten in Rome rond de
zaligverklaring.
In zijn Gentse periode van 1945 tot 1950 heeft hij
intensief contact onderhouden met mensen uit
Ossendrecht, onder wie Dien Mous, met wie hij in 1946
een script schreef voor een toneelstuk over het leven
van zuster Marie-Adolphine. Hij kondigde in diverse
kranten de zaligverklaring aan, schreef een uitgebreid
artikel in de Leidsche Courant over Marie Adolphine en
was betrokken bij het initiatief om met een
Ossendrechtse delegatie naar Rome te gaan om bij de
zaligverklaring aanwezig te zijn. Hij was daar samen met
de delegatie op 24 november 1946 en zal zeker een goede
gids zijn geweest in het Vaticaan en in de stad Rome
waar hij de straten en steegjes heel goed kende.
Informatie over Anselmus en over de Rome Escape Line
kunt u vinden op de website:
https://anselmus-musters.jouwweb.nl/