Un
paor momentjes vur wet ouw monumentjes
Och
de miste meessen denken det vruuger in Tilburg net zó was as ut
nou is, mar des hillemal nie waor.
Vruuger
had Tilburg veul schons on ouwe gebouwen, on strotjes en ok on
echte monumenten. Monumenten daor ge on kond zien: "Des
echte kunst, mee liefde gemokt, om ur Tilburg mee te vursieren."
Un
strotje als ut Vincentiusstrotje, ut zou nou nie mir meugen, mar
toch hee ut strotje un bepolde uytstraoling.
Vruuger,
ginne brok ouw éézer, gin duykplank, ok gin ouw sluysdeur of
drie brokken steen neffen elkaar en de meessen wéés maoken det
kunst is. Kunst wordt nou allččn mar gemokt om unne kwak geld
as kunstenéérs-subsidie te beuren. Ze donderen tegesworrig
unne hňňp ouw fietsen bij mekaar, un paor ouw wasbakken
urtussen en unne gróóte kaai ur boven op en det noemen ze dan
kunst.
Ziedde
de kunst dan nie in zitten dan bende unne kunst-analfabeet.
Nim
nou uns ouw stadhuys, ut strolde iets uit, veur op de stoep
dieë schňňne dubbele trap. Onder dieë trap un kléén deurke,
daor waren nog de cellen vur boeven die efkes op waoter en
bróód moessen, of efkus daor blééven om wir nuchter te
worren.
Ok
zwervers, nou noemen ze die vort 'Daklozen'. Toen moessen we gin
zwervers, die gingen van daor uyt nor Veenhuyzen en daor moes
gewerkt worren vur de kost.
Dus
kamp Veenhuyzen is ok ergens un kultuurmonument, sunt det is
afgeschaft, want in deze tééd, ut kamp zó nie gróót genoeg
kunnen zéén.
Gingde
bij de Heikese kerk staon en kéékte dan nor ut ouw stadhuis,
dan zaagde kunst van unne architect van Tulder die hil zun
kunnen had aongewend om ur iets schóóns van te maoken.
Alles
paaste bij elkaar,onder ut souterrain, dan de begaone grond mee
zun zis boograomen, daoraachter lagen de trouwzaolen, un zaol
waor ze vergaderden en dan op de irste vurdieping de kaomer van
dun burgemister en de kaomers van zun wethouwers.
Ur
was nog un kunstwerk in ons stadhuys. Alléén vur de
Kóóningin, un speciale plee, mee daorin unne closetpot in ut
Delfs blauw. Ik geleuf nie det ie ňňt is gebruykt, mar goed
óók, want ut Delfs blauw was zň schňňn, sunt om daorop te
gaon zitten poepen.
Waor
de pot gebleven is? Ik zň nie weten waor ik um moes zuuken. Mar
ik zň'm toch wel us unne keer willen zien, dieë Tilburgse
kóóninklukke tróón, speciaol gemokt vur de kóóningin om
mee dur blóóte gat op te gaon zitten.
Mar
alles is weg, ons kunstwerk oe ouw stadhuys, gebouwd in 1849,
mar dur toedoen van un paor cultuurbarbaren gesloopt in 1971.
Honderd twintig jaor ouwe kunst wier dur un paor slopers
afgebroken en we kregen trug unne breeie weg, waor nog meer
kunst vur gesloopt moes worren.
Ut
was sunt, neffen ut ouw stadhuys stond de 'boterhal', op ut list
gebruykt als gruunteveiling, die hebben ze ok gesloopt, mar daor
hoefde ze gin sunt van te maoken, die hal heurde daor hillemal
nie thuys en ut was nog un lillek gebouw óók.
Wet
ur wel thuys heurde was de vismert, gebouwd as unne halve
cirkel, un dak erboven zó det de vissen in de zomer nie in de
zon kwamen te liggen, hardstéénen taofels die goed geschuurd
konden worren, un smeedččzer hek erveur, un schóón vismert
op de punt van de Kóóningswaai.
Links
van ut ouw stadhuys op dun hoek van de bisschop Zwijsenstraot
stond ok nog un stukske kunst, un gedenktééken vur burgemister
Jaansen, ut wier ontworpen dur ééne Haarselhorst in 1904 en
wier irst op dun Heuvel gezet, ut was un schňňn gedenktééken,
Schóón smeewerk, bovenin 5 lanteerns, ik denk det die toen nog
op gas braanden, onderaon un hardstéénenblok, mee daorin
gewerkt un drinkfontein. Die moes in irste instantie de
waoterpomp vervangen die op dun Heuvel stond. Dus de waterpomp
stond op dun Heuvel. Kéék ik nor ouw téékeningen van de mert,
daor stond gin pomp, nou staot ur wel één, mar die staot ur un
bietje vur Piet snot, want ur komt gin waoter uyt.
Mar
toen kregen we in 1924 un ouw standbild van Willem II zó mar
vur niks van dun Haag waor ut irst stond, mar daor won ze um
niemir hebben en dochten dieë Willem hee nog un tedje in
Tilburg gewond, misschien willen ze um daor wel, dus op de plek
waor Willem II irst stond, dus nie de plek waor tie nou stao,
daor was irst un pomp, dur hebben zelfs nog meer pompen gestaon,
zó as de benzinepomp van Garage Knegtel.
Tegenover
deze fontein vur ut paleis raadhuis stond ok nog un gedenknaold,
hillemal van hardstéén en mee marmeren tekstplaoten, dees
monument wier opgericht in 1874, sjuust op de plek waor vruuger
ut huys stond van Willem II, daor is ie in 1849 ok dóód gegaon,
mar ut is allemal weg, op de plek waor vruuger de kóóning
dóód ging, ut is nou ok weg en daor rijën nou de auto's, ok
gin fontein mir, was toch hendig as ge dorst had, want vruuger
kon iemand nie zómar un café binnenlóópen vur un glas bier,
was te duur vur erm meessen en die wonden er toen veul in
Tilburg. Ok veul rééke, mar die mokte wel det de erme, erm
blččven.
Dan
stond ur nog un appart gebouw, ut leek un bietje op ut paleis
raadhuis in ut kléén en ut bleek ok un bietje te kloppen. Die
straot hiette toen de ' Monumentstraot ' Hoe kan ut ok aanders.
Zo'nne
Kóóning as Willem II die vruuger in Tilburg wonden, die had
unnen Intendant, of rentmister, tegesworrig zon ze zeggen, unne
particuliere secretaris, unne mees die alle karweikus op moes
knappen waor Willem II zelf gin zin in had. Nou daor was det
huys vur gebouwd, naderhaand zaat er nog ut Natuurhistorisch en
ut Volkenkundig missiemuseum in, die zitten nou in de ouw
ambachtschool op de Sporlaon tegenover de busstations. Ok un
héél schóón gebouw, mar is ok nie as ambachtschool gebouwd,
ut was irst un villa van un rééke fabrikaanten familie. In
1904 wier ut pas geopent as ambachtschool.
Dan
hebben we natuurluk ons paleis raadhuys, oorspronkeluk gebouwd
as woonhuys vur Willem II, in 1847 wier dur hum dun irste
stéén gelee, mar toen ie in 1849 zomar inneens dóód ging,
toen was ut paleis nog nie klaor, dus hij heet er nóót in
gewond.
Dun
aonnemer Adriaan Goyaerts kun dus ut paleis niet aon Willem II
opleveren
De
erfgenamen waren nie krenterig en gaven ut aon de geminte en
toen wier ut de irste Tilburgse HBS, mar toen was ut nog un
Rijks Hogere Burger School.. Die heet er aacht en zestig jaor
plezier van gehad, in 1934 ging ut wir terug naor de geminte, ut
wier hillemal verbouwd dur unne toen bekend staonde architect '
Oscar de Leeuw ( Daor is geleuf ik laoter nog un straot naor
vernoemd ) In 1936 Stond ut vort in de Tilburgse annalen als
" Paleis Raadhuis " Dus Tilburg had en hé nou nog net
as Amsterdam ok un ' paleis '
Ok
deze gebouwen zen vur men monumenten en ok nog architectonische
kunstwerken, ginne vierkaante blok stéén van weet ik hoeveul
verdiepingen, néé un gebouw det ur uytspringt, mee
tierlatijntjes en conturen. Ut hoefde toen nie zó hóóg,
alléén de kerktorens en de fabrieksschorstéénen die staken
boven de stad uyt en bepolde ut gezicht van Tilburg. Nou zeggen
ze vort ' de skaailijn '
Vur
det paleis klaor was, in 1933 wier aon de vurkant vur ut
smeedččzren hek nog un monument opgericht vur Monseigneur
Joannes Zwijsen, hij was goed bevriend mee Willem II. Ut was un
héél schóón monument, hillemal van natuurstéén, mar ok de
monseigneur moes ophoepelen en wier tegen de zijkaant van de
Heikese kerk aongeplekt, ginne natuustéénen aachtergrond,
alléén nog un paor bronzen plaquette's mee daorop de spreuk
" Sic transit gloria mundi " Ouw misdienéérs en
koorzangers weten wet betččkund. Mar ut vurdéél vur dun
Monseigneur, hij kan nou zó de Bisschop Zwijsenstraot
inkééken
Mar
as ge toen van de monseigneur uyt nor ut paleis keekt, unne
schóóne vijver mee daorin fonteinen, die bij bepolde
festiviteiten ok nog wieren verlicht, kek zó iets is schóón
om te zien, vurral vur erm meessen die mistal alléén mar un
lempke van 40 watt konden laoten braanden boven de taofel, meer
watt was te duur.
Waor
toen die schóóne vijver laag ligt nou un parkeerterrein waor
bij trouwen en vur aongifte van geboorte en rouw de meesen durre
auto meugen parkeren en mee de Kermis staon ur mallemeulens en
aandere spullekus vur kender. Mar de verder rest van ut jaor is
ut mar un kouw stéénen bedoening, waor niks schons mir on af
is te kééken.
Neffen
ut geminteluk adminstratiekantoor staot ur vort unne héélle
gróótte bak mee waoter die ze over laoten lóópen, det noemen
ze nou vort kunst. Ons moeder was dus un kunstenares as ze
vergaat de kraon boven de wasteil op tijd dicht te draaien, want
die liep dan ok over.
As
ge kéékt op de mert, de Zomerstraot of de Heuvelstraot nor de
gevels van de winkels en daorboven waor de winkeliers wonden,
dan zaagde architectonische bouwkunst en nie dieë toepertoe ut
zelfde huyske un héél straot lang of un héél buurt gróót.
Toen bouwde de rééken en ok de middenstanders dur éégen
villa of huys zó as ze ut zelf won hebben, as ge nou op de mert
gaot staon en kekt nor de Heuvelstraot, dan kunde nog un kléén
bietje zien hoe ut vruuger was.
Ok
in de St. Jozefstraot, Willem II straot en ok op de Sporlaon,
daor kunde nog kééken nor ouwerwetse architectuur. Niks
allemal mar réécht toe deur, néé ge moest kunnen zien ' Hier
wont iemand ' Ut begon al mee de vurdeur, dikkels dubbel en
hóóg, ge kont ur mee de koets zó binnen rijën. Mistal un
balkon, hillemal van hardstéén ur boven, alle raomen réék
versiert mee ornamenten. Die ut nog beter konden betaolen zette
ur ok nog dikkels un kléén torentje op. De villa on de
Tivolistraot mee in zun torentje in ut leiën dak gewerkt,
lichtkoepeltjes van zink, die speciaol in Frankrijk wieren
gemokt.
Veul
villa's hadden toen ok un zg. Fraanse kap. Dus irst de goot, dan
un bekaant réécht staont gedilte van un paor meter hóóg
bedekt mee leiën en dan hillemal boven un zinken dak. Nou wonen
de rééken vort in bungalows mee un stuk gazon er omheen, maar
ut zen nou nie bepold huyzen waor de architectuur van afstraolt.
Ze kunnen ok nie mir zó gróót bouwen, on dienstmeskus is
niemir aon te komen en tuynmannen zen ok vort héél duur.
Gaon
we nor dun Bredaoseweg, ut kerkhof mee al zun bilden, jood van
Raok mokte ur sunt van om ze bij ut ouw éézer te gooien,
gelukkig mar, aanders waren we ur al un stel kwéét gewist. Kek
nor onze waotertoren, toen wier er nie gezee, ' Hij hoeft
alléén mar functioneel te zéén ' néé toen gingen ze unne
waotertoren bouwen die gezien móóg worren, en hij wier gezien
en hij maag nog gezien worren, meer as honderd jaor laoter staot
ie nog fier op ansichtkaorten die nor alle déélen van de
wereld vurstuurd worren.
Tilburgse
meessen die al meer as veftig jaor in Canada of Australië wonen
laoten daor de meesen die kaorten zien en zeggen dan nog fréét
" Kek des onze waotertoren " des nou vort wel "
Water tower " geworren, mar toch.
Kekt
in Tilburg rond nor al die kerken en klosters dietur gebouwd
zen, gao die kerken en klosters binnen en de kunst krult oe
tegemoet. Vurral die ouw klosters net as de trappisten, ut
missiehuys on dun Bredaoseweg, ut kloster on de klosterstraot.
In die tééd bekende architecten, kunstschilders en bildhouwers
en houtsnijërs kwamen opdraoven om vurral de klosterkapellen de
kerken op te sieren. Prikstoelen mee houtsnijwerk, waorvan ge
nou zegt ' Hoe konden ze ut maoken ' Altaren mee natuurstéén,
hout ingelee mee bladgoud, ut móóg toen un paor centen kossen.
Mar
kunstschilders as Karel Appel of Mondriaan die hadden toen nog
gin korst bróód op de plank gehad. Iemand as Anton Heyboer mee
zun huys vol vrouwen of zó iemand as Herman Brood, die hadden
ze subiet afgevoerd nor un inrichting waor méér meesen zaten
die ze nie op un rijke hadden en dochten desse kunstenéérs
waren.
As
ge toen as kunstschilder unne bóóm schilderde, dan keekte ur
naor en heurde as ut ware de blaoikus ritselen. Mar nou, hedde
drie keer un museum bezocht en dat witte nog nie wet ur op un
schilderij staot. Ze restaureren ze soms mee de verfroller en
vraogen dan twee ton as arbeidslóón.
Mar
nie alles hoeft kunst te zéén, veul aander dingen die ge mist,
pak de Lindenbóóm op dun Heuvel, om die te behouwen hadden ze
van men hil dun Heuvel vur verkeer af meugen sluyten. Mar
helaas, we hebben ginne lindebóóm mir, wel unne fietsenkelder
en unne hóóp roestvrij staol. Dun Heuvel , ut is vort net un
fabriek desse on ut bouwen zen mar nóót afkomt. Ut énigste
wet nog echt is. De Heuvelse kerk mee zun heilig hartbild er
veur.
Moessen
wel in de kraant zetten det hart nie echt van goud was, aanders
hadden de dieven ut er allang afgebeiteld.
Kek
nou nog even nor ut Wilhelminapark. Aongelee dur unne bekende
tuinarchitect en desser on te zien. Vruuger twee levensgróótte
herten mee un machtig gewei on iedere kaant van dun ingang. Ik
weet nog as kéénd hoe bij de verjaordag van de Kóónegin op
ut gewei sinasappelen wieren gestoken, dus ok de herten oranje
boven. In ut park un muziekkiosk, unne Wilhelminabóóm mee un
schóón smeedéézeren hek er omheen mee nog un bronzen
plaquette waorop stond, wanneer en vur wie dun bóóm was
geplaant.
Unne
kiosk waor regelmaotig un hermenie zaat te speulen, unne
schóóne vijver mee indjes en un fontein en un artistieke
houten brug. Schóón goed onderhouwen gazons.
Ut
was toen dun orlog vurbij was, hadden ze hil ut park mee
floodlight in allerlei kleuren versiert, as ut donker was, ut
was zó schóón, meessen van alle kaanten uyt de stad en ok van
rond Tilburg kwamen er nor kééken. Op de kiosk spulde dan
verschillende hermenieën. Toen kon ut nog in Tilburg, mar toen
hadden we ok nog gin duur concertgebouw, waor bekaant gin man
nor toekomt en dieter wel komen meugen ze gerust de préés
laoten betaolen det kost, die hebben gin subsidie nóódig.
Mar
nog efkus ut Wilhelminapark . Peerke Donders in un appart
parkske en ut pliesieburo om erop te paassen.
Wessur
nog van over ? Ze kunnen ut tegesworrig onderhaand wel ut Sodom
en Gomorra park noemen, néé det hee niks mee kunst te maoken.
In
de Reeshof zen ze ok un nuuw park aon ut aonleggen, tenminste
wesse nou vort un park noemen, dun ingang is unne breeie
asfaltweg, aanders moette ze misschien van dur fiets of durre
brommer afstappen asse ut park willen bezuuken en det kunde de
meessen nie aon doen, ur is unne spultuyn en un baon om te
rolschotsen of weet ik wet die dingen nou vort hietten, lekker
onder gespoten dur ' graffitie ' Jao er zen ok banken mar nie
vur ouw meessen, ut zen hardstéénen banken, 's wenters lopte
un kou op oe blaos op en 's zomers verbraande oe billen.. Ok is
er unne vijver, mar as ik dees park vergeléék mee hoe ut
vruuger was in ut Wilhelminapark, dan is ur wéénig
tuyn-architectuur te véénen. Eerluk is braaf. Komt allen
kééken nor ut nuuw Reeshof Park, ut is wel efkus zuuken, mar
zo gauw ge unne hóóp lege blikskus ziet liggen en un sort
kléén fietsbaontje volgespoten mee allerlei sorten verf, dan
bende in ut nuuw Reeshof Park.
Kekt
eventjus rond en ge ziet ok hier en daor unnen bóóm staon, ok
ligt ur nog unnen gróóte plaas mee waoter, echt meessen dan
bende in ut " Reeshof Park "
Mar
dan witte ut in ieder geval as iemand de weg vraogt.
De
fabrieken vruuger, ut waren nie allemal schóón gebouwen, mar
er waren ok veul fabrikaanten die ur un paor centen vur over
hadden om de vurgevel, de fabrieks-schorstéén en ut kantoor un
schóón vurkomen te geven.
Soms
stonden ze dan veul schonder op ut briefpapier as desser uyt
zagen, maar die brieven gingen nor veul vremde laanden en daor
zin ze dan ' In Tilburg hebben ze en hadden ze schóón
fabrieken ' Ik denk hierbij aon de Melkfabriek beter bekend as
de CTM. Aon BEKA, waor nog un stuk van is blééven staon en ok
de fabrieksschorstéén.
AB
is ok nog steeds in gebruyk, maar niemir vur ut maoken van
wollen dekens.
Thomas
de Beer is un kunstenéérs galerie geworren en Criesje Mommers
is vort ut Textielmuseum.
Mar
as ge nou die industrieterreinen bekekt ! Loven, de Kraaiven, de
Vossenberg en ut Laar. Bedrééfsgebouwen ! Ut zen allemal
vierkaante blekken koektrommels, ut één un bietje gróóter as
ut aander, mar kunst of echte architectuur is ur nie te véénen.
Vur
ut Laar wil ik un uytzondering maoken, daor is één
bedrééfsgebouw te véénen det boven alles uytstikt. Waoter
rondom, echt , ik méén det Haons is, die heet er un paor
centen on gespendeerd om ur iets schons van te maoken.
De
rijksgebouwen, twee precent van de bouwsom maag worren besteed
on kunst, mar as ge dan ziet wetter vur die twee precent gemokt
wordt, dan schieten de traonen in oe óógen.
Durrum,
ik ben blij det we nog un kléén bietje over hebben van vruuger,
laoten we er zuynig op zéén. Op ons Haaikusse kerk, ons
Gurkusse kerk, ons Hasseltse kapel, op onze waotertoren, ons
missiehuys aon dun Bredosse weg, ut kloster op dun Ouwe déék,
ut Trappistenkloster mee zun brouwerij en nog meer dingen die ik
vergeet om op te noemen mar beslist ut bewaoren werd zen vur ons
nogeslacht.
Tilburg
zelf was vruuger ok un schóón monument en un schóón stad, we
weten ut allemal de Heuvelstraat mee zun Chineese kaaikus van 17
miljoen die wordt vort mee un machien schóón geschrobt, mar
vruuger hoefde de geminte nie te schrobben en Tilburg was toch
schóón, iedere week wier de stoep vur ut huys geschuurd me ut
sop det overbleef van de waas doen. Ze doen ut nou vort mee unne
wasautomaat en dan hedde ok gin sop mir om te schuren, ut wordt
nou zó dun afvoer in gepompt.
Over
monumenten en kunst in Tilburg zal ik heus nie alles hebben
verteld, over cultuur valt ur un héél boek te schrééven, men
gedaachte was ' As ik er un bietje over vertel dan gaon de
ouwere meessen ok denken van det wasser nog en daor stond ok nog
un monument, dus ze bekééken Tilburg even héél aanders as
desse gewoon zen en zien dan ok veul meer. Dus meessen as ge
straks waor ok in Tilburg lopt of fiets, kekt gerust even rond,
ok in de tééd van dun euro, kééken in de buytenlucht kost
nog net zó veul as vruuger ' Hillemal niks ' En ut is sunt van
zon gratis kado gin gebruyk te maoken. |