|
Het is een van de
zeldzaamste boeken ter wereld: Christianismi Restitutio
(Herstel van het christendom). Er zijn slechts drie exemplaren van
bekend, en die bevinden zich achter slot en grendel in
bibliotheken in Wenen, Parijs en Edinburgh. Het grootste deel van
de 997 andere exemplaren van de eerste druk (1553) werd kort na
verschijning in beslag genomen en vernietigd in Frankfurt en Lyon.
Het restant werd in hetzelfde jaar op 27 oktober in Genève
verbrand, samen met de tweeënveertigjarige schrijver: Michael
Servetus.
Het leven van Servetus
is voor het grootste deel een overlevingstocht geweest. Al in 1533
was zijn eerste boek, De Trinitatis Erroribus (Over de
dwalingen aangaande de drie-eenheid) door de kerk van Rome in de
ban gedaan, en was hij in zijn geboorteland Spanje door de
inquisitie bij verstek ter dood veroordeeld, de zwaarste straf
voor een van de zwaarste ketterijen: Servetus, een van de jongste
maar ook briljantste bijbelkenners van zijn tijd, verwierp
openlijk het concept van de goddelijke drie-eenheid. Hij wilde,
zou je kunnen zeggen, de interim-manager op aarde zijn die de
goddelijke directie zou afslanken.
Out of the Flames
van Lawrence en Nancy Goldstone is een dubbelbiografie: van
Servetus en van zijn laatste boek. Vanaf het eerste doodvonnis is
het ook een jongensboek, maar dan in geleerde kringen. Servetus
neemt onder de naam Michel de Villeneuve een andere identiteit
aan, en vlucht naar Parijs, waar hij de universiteit bezoekt,
tegelijk met Calvijn en Vesalius. Calvijn had hem twintig jaar
later van de brandstapel kunnen redden; Vesalius volgde hij
tijdens zijn studie artsenij op als assistent van de anatoom
Guinter van Andernach.
Servetus was niet
alleen een briljant geleerde, hij was ook hoogbegaafd in het maken
van vijanden. Hij had de twistziekte chronisch onder de leden.
Twisten doet hij in Parijs; daarna vestigt hij zich in Vienne, als
arts, en als redacteur van een plaatselijke drukker en uitgever.
In deze Zuid-Franse stad had hij als gerespecteerd man zijn dagen
kunnen slijten, maar zijn agressieve geleerdheid speelt weldra
weer op, en uiteindelijk ook de onverteerbare gedachte dat zijn
ideeën over de drie-eenheid niet geaccepteerd worden. Hij begint
aan zijn laatste boek, en naarmate dat vastere vormen aanneemt,
zoekt hij de confrontatie met Calvijn, die in Genève de scepter
van de reformatie is gaan zwaaien. Christianismi Restitutio
wordt in het grootste geheim gedrukt, in balen stro naar Frankfurt
en Lyon verscheept, maar Servetus stuurt, onder zijn schuilnaam,
naast uitdagende en beledigende brieven, een exemplaar naar
Calvijn. Die is minder naïef dan ‘Villeneuve’, en legt al
snel het verband: Villeneuve is de ter dood veroordeelde ketter
Servetus.
Zo doet zich de
misschien wel exclusieve bijzonderheid voor dat zowel de
katholieken van Vienne als de gereformeerden van Genève
eendrachtig op zoek gaan naar de man die van mening is dat God
uniek is, en dat zijn ‘zoon’ Jezus slechts een gewone mens
was. Als het onderzoek in Frankrijk aanvankelijk niet erg wil
vlotten, scheurt Calvijn het eerste katern uit zijn
presentexemplaar van Restitutio, en stuurt die zestien
pagina’s naar de autoriteiten in Vienne. Dat helpt. Servetus
wordt gearresteerd en op het kasteel gevangen gezet. Hij ontsnapt
aan zijn bewakers, zoals ze zelfs in jongensboeken niet kunnen
ontsnappen: door voor te wenden dat hij in de tuin zijn behoefte
gaat doen. In het in die tijd hopeloos verdeelde Europa zou
Servetus, alias Villeneuve, in veel plaatsen een veilig heenkomen
hebben kunnen vinden. Maar de geleerde Villeneuve zou de
vechtlustige Servetus niet geweest zijn als hij niet voor zijn
noodlot had gekozen. Hij gaat niet alleen naar Genève, hij gaat
er op de eerste de beste zondag ook ter kerke, en wordt herkend
door Calvijns geheime politie.
Over Servetus zijn
dikkere, en als het om details gaat wellicht ook betere
biografieën geschreven dan die van het echtpaar Goldstone. Out
of the Flames heeft echter de niet te onderschatten verdienste
dat leven en werk van Servetus gestalte krijgen in de enige zin
die na bijna vijfhonderd jaar belangrijk lijkt: het stijgt uit
boven de onoplosbare en ondertussen oninteressant geworden
discussie over theologische principes en exegetische
haarkloverijen. Meer dan een boek over goddelijkheid, is het een
boek over menselijkheid. Wat ooit een discussie op hooggeleerd
theologisch was, een dogmatische kwestie waarvan de ziel en
zaligheid van de gehele christelijke mensheid zozeer afhankelijk
werd geacht dat Rome en Genève tegen Servetus samenspanden, lijkt
nu vooral een spelletje theologisch Stratego. En een
verbazingwekkende botsing van geleerde karakters. Ordinair, maar
wel heel spannend en verhelderend.
Dan moet het tweede
deel van Out of the Flames nog beginnen: de biografie van
die drie exemplaren. Ook dat is een overlevingstocht. Het
theologisch traktaat wordt een reisverhaal langs
privé-bibliotheken, antiquariaten, veiling- en zelfs
koningshuizen. Het mooiste exemplaar van de drie die ontsnapt zijn
aan het vuur van Genève bevindt zich in Edinburgh. Ook al is het
niet compleet. De eerste zestien pagina’s ontbreken.
Boekhistorici nemen aan dat dit het exemplaar is dat Servetus aan
Calvijn stuurde. Met de complimenten van de auteur, en de
beledigingen.
Het boek dat hem
fataal werd, de Restitutio, wordt nog steeds beschouwd als
een belangrijke publicatie. De door Servetus voorgestelde
reorganisatie van het goddelijk bestuur over zijn wereld vindt ook
nu nog weerklank onder gelijkgestemden. Op het internet wordt
Calvijn in die kringen (niet ten onrechte) afgebeeld als de
boosdoener die in feite de brand in de takkenbossen en de boeken
stak. De weinigen die in de loop van vijf eeuwen de Restitutio
gelezen hebben, komen echter tot een andere conclusie. In hun
standaardwerk over ‘boeken die de wereld veranderden’, hebben
Percy en Muir de Restitutio niet opgenomen als een
theologisch werk van grote verdienste, maar om de paragrafen die
Servetus daarin besteedt aan de bloedsomloop door de longen en
hartkamers. De wetenschapsgeschiedenis beschouwt Servetus
tegenwoordig unaniem als een voorloper van Harvey’s baanbrekende
werk over de bloedsomloop, De motu cordis, bijna honderd
jaar na de dood van Servetus gepubliceerd. Het is een bewijs van
Servetus’ genialiteit, dat hij toen al, toen hij als onderduiker
in Parijs Vesalius opvolgde als anatoom-assistent, een dergelijk
inzicht had in de anatomie van de mens. Met een dergelijk postuum
eerbetoon zou Servetus geenszins gelukkig geweest zijn. Hij was
veel meer geïnteresseerd in de bloedsomloop van God.
Lawrence en Nancy
Goldstone: Out of the Flames
Broadway Books; 353
pagina’s; DOLLAR 24.95
ISBN 0 7679 0836 8 |